Slika s lisicama – presuda u javnosti

Ni dvadeset dana nakon hapšenja italijanske političarke i nekadašnje šefice diplomatije Evropske unije (EU) Federike Mogerini, koja je pod istragom evropskog tužioca zbog sumnji da je pronevjerila novac iz evropskih fondova, nijedan medij nije objavio njenu fotografiju sa lisicama, niti sa pretresa prostorija Evropskog koledža u belgijskom Brižu, čija je dekanka, kao i Evropske službe za inostrano delovanje (EEAS) u Briselu, kojim je Italijanka rukovodila od 2014. do 2019, kada je bila šefica diplomatije EU.

Takav „propust“ se ne bi mogao dogoditi u Crnoj Gori, gdje uz medijske naslove sa „velikih“ i „tajnih“ akcija prate fotografije osumnjičenih sa lisicama.

Advokat Stefan Jovanović fotografije osumnjičenih sa lisicama vidi kao pojavu „hljeba i igara“, preciznije kao neku vrstu pritiska na laičku javnost, ali i na sudstvo, posebno u ranim fazama postupka.

– Pravo javnosti je da zna, ali stanovišta sam da je u pitanju moderna verzija maksime „hljeba i igara“ kojom se nastoji zainteresovati laička javnost, pogotovo u slučaju „ozloglašenih“ lica, a sve u cilju kreiranja pritiska na organe odlučivanja, a prije svega sud – i to u onoj početnoj fazi postupka, kada sud eventualno odlučuje o pritvoru, preko ročišta za potvrđivanje optužnice, kada sud potvrđuje optužnicu (mislim da se ne pamti kad je neka odbijena) – pojašnjava advokat Jovanović.

Dodaje da je isti princip i onda kada se odlučuje o ponuđenom jemstvu, pa sve do faze glavnog pretresa kada sud odlučuje o glavnoj stvari.

– Takođe „najavljivanje“ hapšenja, te davanje „stručnih“ mišljenja o tome ko je kriv, a ko ne, dok postupak još nije počeo ili pak traje, i to od onih koji nemaju veze sa krivičnim postupkom, a prije svega i svih mislim na politiku i političare, a to je potvrda da je prezumpcija nevinosti mrtvo slovo na papiru, i da u Crnoj Gori zapravo važi princip pretpostavke krivice – poručio je Jovanović.

Jovanović

Kada u datom, odnosno pogodnom momentu treba, do juče dugogodišnjeg nagrađivanog policijskog funkcionera ili tužioca sa značajnim rezultatima u oblasti borbe protiv organizovanog kriminala, političara ili biznismena kriminalizovati, u praksi se pokazalo da je najbolji metod objaviti u medijima njegovu fotografiju sa lisicama, uz naslov „Velika akcija Specijalnog državnog tužilaštva i Specijalnog policijskog odjeljenja“.

Čak i onda kada je postupak u fazi istrage i ona nosi oznaku tajnosti, nedostupna je i odbrani, a sumnje nedovoljne za određivanje pritvora, ostaje neizbrisiv trag – fotografija sa lisicama. Pa i onda kada te „krupne ribe“ budu pravosnažno oslobođene.

Takve fotografije se ne mogu vidjeti u medijima zemalja Evropske unije, gdje se strogo poštuje prezumpcija nevinosti. To je zaključak sagovornika Pobjede s kojima smo razgovarali nakon što je 2. decembra svjetskim medijima odjeknula vijest o privođenju italijanske političarke i bivše šefice diplomatije Evropske unije (EU) Federike Mogerini, koja se sumnjiči za korupciju i pronevjeru novca.

Ipak, i pored toga što se Mogerini nalazi pod istragom Evropskog javnog tužilaštva (EPPO) – nezavisnog tužilačkog tijela EU zaduženog za borbu protiv zloupotrebe EU sredstava, ni u jednom od evropskih medija nije osvanula fotografija italijanske političarke sa lisicama, niti je to bio slučaj sa prethodnim javnim ličnostima koje su se našle pred pravosudnim organima.

Razlog za takvo postupanje leži u tome što je širom svijeta tako nešto strogo zabranjeno do izricanja pravosnažne presude i eventualno dokazane krivice. Međutim, to u Crnoj Gori nikada nije bio slučaj i postoje brojni slučajevi gdje su slike sa lisicama zapravo predmet kriminalizacije osumnjičenih, prije pravosnažne presude, čak i onda kada uspiju da dokažu nevinost.

– Nije sporno slikati osobu sa lisicama, to je istiniti dokument, sporan je kontekst u kojem se slika objavljuje (kao ilustracija prije pravosnažne presude) i narativ koji objavljivanje takve slike stvara (kršenje prezumpcije nevinosti i medijsko kažnjavanje), kazao je foto-reporter Pobjede Stevo Vasiljević.

Slika s lisicama – automatski kriminalac

Vasiljević pojašnjava da objavljivanje fotografije osobe sa lisicama na rukama, u javnosti često bude protumačeno da je riječ o kriminalcu.

– Ako se nakon sudskog postupka ispostavi da osoba, čija se slika sa lisicama pojavi u medijima, nije kriva, da bude oslobođena optužbi, njene fotografije sa lisicama ostaju u kolektivnoj memoriji – ukazao je on.

Vasiljević

Komentarišući to što se u javnosti nije pojavila nijedna fotografija Federike Mogerini sa lisicama, prilikom njenog privođenja, Vasiljević kaže da je tako nešto u zemljama Evropske unije i uopšteno u inostranstvu jako teško vidjeti.

– Objavljivanje fotografija ljudi sa lisicama prije izricanja presuda je u ozbiljnim inostranim medijima zabranjeno na nivou uređivačke politike a u pojedinim zemljama i zakonima koji definišu rad medija. Kod nas, koliko je meni poznato, postoji svega jedan medij čija je uređivačka politika da se ne objavljuju slike osumnjičenih sa lisicama na rukama – ustvrdio je Vasiljević.

Zbog toga, prema njegovim riječima, svi mediji u Crnoj Gori trebalo bi da prihvate takvu praksu i da poštuju prezumpciju nevinosti.

Kaže da je praksa javnog prikazivanja „svezanih“ prestupnika postojala kao oblik kazne još u srednjem vijeku (takozvani hod srama) i da je objavljivanje fotografija ljudi sa lisicama danas neki oblik nastavljanja te prakse, samo što je to tada bila izrečena presuda.

Smatra da su lisice suvišne kada se osumnjičeni i optuženi privode u zgrade sudova i tužilaštava, jer se radi o objektima koji su zaštićeni.

– Lisice bi trebalo da su sredstvo prinude, način da se osoba spriječi da nastavi izvršenje krivičnog djela ili prilikom lišavanja slobode po nekom drugom osnovu na licu mjesta, nikako kao rekvizita za kreiranje medijskog spektakla što vrlo često jesu – zaključio je Vasiljević.

Akcije SDT-a

Praksa objavljivanja fotografija osumnjičenih sa lisicama u Crnoj Gori dešava se odavno, a posebno izaziva pažnju onda kada se među uhapšenima nalaze ljudi iz sfere politike ili biznisa. Prvi takav primjer nalazimo još 2015. godine kada je uhapšen bivši predsjednik državne zajednice Srbije i Crne Gore, Svetozar Marović, osumnjičen da je kao predvodnik organizovane kriminalne grupe nanio višemilionsku štetu Opštini Budva.

Njegove fotografije sa lisicama osvanule su širom zemlje, a nastale su prije nego što je osuđen na tri godine i devet mjeseci zatvora nakon što je priznao krivična djela za koja se teretio i potpisao sporazum o prizanju krivice.

Primjer Marovića nije usamljen, gotovo svaka akcija Specijalnog državnog tužilaštva (SDT) propraćena je brojnim fotografijama osumnjičenih sa lisicima na rukama. Još tada su objektivi novinarskih ekipa jednog medija u cik zore bili spremni ispred porodičnih kuća osumnjičeniih, čekajući spektakularno hapšenje u akcijama koje su nosile oznake tajnosti. Osim Marovića, sa lisicama su uslikane i brojne ličnosti iz svijeta politike, poput Lazara Rađenovića i pokojnog predsjednika budvanske opštine Rajka Kuljače. Ni danas se nije ništa promijenilo. Fotografije hapšenja sa akcija SDT-a i SPO uglavnom osviću na portalu i u dnevnim novinama Vijesti. Za što se zapravo terete, odnosno „opširnije“ o sumnjama istražitelja Specijalno državno tužilaštvo javnost zvanično obavijesti nekoliko sati kasnije poslije medijskih natpisa ili naredni dan, a detalji istrage dostupni su u tom dnevnom listu.

Tako ovakve fotografije i snimke nalazimo i kada je uhapšena bivša predsjednica Vrhovnog suda Vesna Medenica, ali i bivši glavni specijalni tužilac Milivoje Katnić, tužilac Saša Čađenović, prvi čovjek policije Veselin Veljović, bivši visoki funkcioner policije Zoran Lazović, bivši predsjednik Privrednog suda Blažo Jovanić. Fotografije sa lisicama nijesu izbjegli ni nedavno uhapšeni penzionisani službenik ANB Duško Golubović, kao ni bivši pomoćnik direktora policije Dejan Knežević. Pored njih, izdvajaju se i slučajevi kada su lisice na ruke stavljene bivšoj predsjednici Agencije za sprečavanje korupcije Jeleni Perović, tužiteljki Andrijani Nastić, bivšoj izvršnoj direktorici Plantaža Verici Maraš, bivšem šefu kontraobavještajne zaštite Dragu Spičanoviću, nekadašnjem prvom čovjeku Uprave carina Radu Miloševiću.

Sve fotografije nastale su u najranijoj fazi istrage, zbog čega se postavlja logično pitanje kako su pojedini, odnosno izabrani mediji i s kojom namjerom bili ispred kuća, stanova zgrada u kojima žive osumnjičeni ili njihovih radnih mjesta poput Perović i Nastić dok su ih službenici Specijalnog policijskog odjeljenja izvodili sa lisicama.

Sa lisicama su uslikani i bivši pomoćnik direktora uprave policije Milovan Pavićević i nekadašnji šef Odsjeka za suzbijanje teških krivičnih djela Milorad Žižić.

Spektakularnim hapšenjem medijski je predstavljeno i biznismena Aleksandra Mijajlovića, Veselina Kovačevića, Ranka Ubovića, Vlada Ivanovića. Ubović i Mijajlović su pušteni da se brane sa slobode jer nije bilo osnova da bude pritvoren, baš kao i u slučaju Nastić, Pavićević, Knežević, Žižić, Perović.

Sve te fotografije nastale su u fazi kada su bili osumnjičeni, dok pravosnažne presude u većini ovih predmeta još nijesu donijete. I u slučajevima da neki od njih budu oslobođeni krivice, internet će zadržati njihove slike sa lisicama, dok će žig „kriminalizacije“ ostaviti neizbrisiv trag.

Stroge zabrane u Francuskoj

Jedna od zemalja gdje je strogo zabranjeno fotografisanje optuženih sa lisicama do izricanja pravosnažne presude je Francuska i takvo postupanje se smatra nezakonitim.

– Stavljanje lisica podrazumijeva osjetljivu situaciju (potencijalni zločin/uznemirenost), što javno objavljivanje bez saglasnosti čini kršenjem privatnosti (droit à l’image) i potencijalno građanskim ili krivičnim djelom, navodi se u francuskim zakonskim regulativama.

Francuzi takve slike problematizuju jer se radi o osjetljivoj situaciji te da lisice na rukama označavanju ranjivo stanje, često povezano sa hapšenjem ili sumnjom.

– Objavljivanje takve slike moglo bi da ponizi ili ometa njihov privatni život, čak i ako je uslikana u javnosti. Javno objavljivanje fotografije nekoga sa lisicama na rukama u Francuskoj bez njihovog izričitog pristanka je pravno rizično i generalno se smatra kršenjem ljudskih prava, stoji u zakonu.

Ono što su njihovi ključni principi jeste pravo na sliku koje propisuje da svako ima isključivo pravo na svoju sliku, ali da njeno javno objavljivanje zahtijeva saglasnost.

– Član 9 Građanskog zakonika Francuske štiti pravo na privatnost, a neovlašćene fotografije odnosno one koje se objavljuju bez saglasnosti kažnjive su novčanim kaznama/zatvorom, navodi se u francuskim zakonima. Jovana RAIČEVIĆ/Ana RAIČKOVIĆ

Krivična djela za koja se tereti Mogerini

Belgijska federalna policija je, na zahtjev Evropskog javnog tužilaštva (EPPO) – nezavisnog tužilačkog tijela EU zaduženog za borbu protiv zloupotrebe EU sredstava, privela Federiku Mogerini zajedno sa još dvije osobe.

U ovoj akciji, policija u Briselu pretresala je sjedište Evropske vanjske službe (EEAS) i Koledž Evrope u Brižu, gdje je Mogerini obavljala funkciju rektorke elitnog univerziteta koji organizuje obuke za diplomate.

Mogerini se nalazi pod istragom zbog sumnje na zloupotrebu javnih sredstava, moguće kršenje pravila javnih nabavki i korupciju, posebno u vezi sa EU projektom „European Union Diplomatic Academy“, školom za obuku mladih diplomata koju je Koledž Evrope dobio putem tendera u periodu 2021–2022.

Nakon višesatnog ispitivanja kod tužioca koje je trajalo oko 10 sati, Mogerini je puštena da se brani sa slobode, jer tužioci smatraju da ne postoji opasnost od bjekstva.

Italijanska političarka je 4. decembra podnijela ostavku sa mjesta rektorice Koledža Evrope i direktorke EU Diplomatic Academy, navodeći da vjeruje u pravni proces i pravosudne institucije.

Istraga se nalazi u ranoj fazi. EPPO još nije podigao zvanične optužnice, ali je pokrenuo kazneni postupak protiv osumnjičenih i provjerava da li je došlo do krivičnih djela za koja se Mogerini tereti.

Lisice kao sredstvo prinude

Lisice ili mehanička sredstva za vezivanje ruku predstavljaju sredstvo prinude koje policijski službenici mogu upotrijebiti prilikom privođenja ili obuzdavanja lica. Policija najčešće koristi metalne lisice, ali postoje i drugi alati poput plastičnih vezica, kaiša ili kanapa kada je to jedino praktično rješenje.

U Zakonu o unutrašnjim poslovima izričito je propisano korišćenje sredstava prinude, a lisice spadaju u tu kategoriju, kad se koriste za kontrolu osobe koja se hapsi ili otežava policijsko postupanje.

Zakon ne dozvoljava upotrebu takvih sredstava ako se zadatak može obaviti mirno i bez prinude. Preciznije, to znači da se lisice upotrebljavaju samo ako je to neophodno da se zadatak izvrši, u skladu sa principima nužnosti i proporcionalnosti.

Policija može koristiti lisice prilikom privođenja ili hapšenja lica koje je počinilo krivično djelo i koje se mora kontrolisati da ne bi pobjeglo ili pružalo otpor. Takođe, one se koriste kada je lice agresivno, prijeti policijskim službenicima ili drugima, odnosno kada postoji rizik od fizičkog napada, ali i pri sprečavanju bjekstva lica prema kojem je izdata naredba ili postoje zakonski razlozi za hapšenje.