VRIJEDNOST NACIONALNOG I SOCIJALNOG IDENTITETA CRNOGORSKOG ANTIFAŠIZMA (III)

Piše: Dr Goran Sekulović

S obzirom na ogroman istorijski i nacionalni, državotvoran i civilizacijski, identitetski i emancipacijsko-univerzalno-humanistički, gotovo nesagledivi do kraja, značaj Belvederskih događaja iz 1936.g., iz pera crnogorskog istoričara Novaka  Adžića, njegovog vrsnog poznavaoca, dajemo širi osvrt na sve njegove aspekte.

’’PK KPJ za Crnu Goru odlučio je da se zbog nezakonitih postupaka protiv uhapšenih komunista organizuje jedan masovni politički protest (zbor) na Cetinju. Sekretar PK KPJ za Crnu Goru Nikola Ristov Lekić-Goranin, koji je ranije uspio da izbjegne hapšenje i da pređe u ilegalu, vršio je konspirativnu političku akciju, djelujući u pogledu organizacije Belvederskog protesnog zbora. Partijske organizacije KPJ u Riječkoj nahiji martovskom provalom 1936. godine nijesu bile otkrivene, već su nastavile svoj rad. Saznanje o mučenju u zatvorima uhapšenih komunista izazvalo je veliko negodovanje i proteste u Crnoj Gori protiv režima.

To nezadovoljstvo i ogorčenost na postupke režima dodatno je pojačano ubistvom studenta Žarka Marinovića iz Očinića kod Cetinja, koji je ubijen u Beogradu 4. aprila 1936. godine (ubio ga je član „Orjune“ Slobodan Nedeljković, ljotićevac). Revolt zbog zločina ubistva studenta Marinovića manifestovan je na njegovoj komemoraciji u Očinićima 7. aprila 1936. godine, na kojoj je bio prisutan veliki broj ljudi. Na komemoraciji održani su govori u kojima je oštro „osuđen teroristčki režim“. Komunisti, koji nijesu bili u partijskoj provali uhapšeni, intenzivno su se uključili u organizovanu demonstracija protiv režima, zajedno s federalistima. U tom pogledu uspostavili su saradnju sa pojedinim političarima iz redova Crnogorske stranke i drugim opozicionim političarima u zajedničkom radu na pripremi protesnog zbora na Cetinju. Udružene antirežimske snage u Crnoj Gori zakazali su protesni zbor na Cetinju za 26. jun 1936. godine.

Uzrok, razlog za organizovanje masovnog protesnog javnog zbora „nalazio se u duboko ukorijenjenom shvatanju naroda o ekonomskoj i političkoj obespravljenosti Crne Gore, njene političke, socijalne i nacionalne diskriminacije koju su provodili svi režimi u Kraljevini Jugoslaviji“. PK KPJ pozvao predstavnike opozicionih partija da učestvuju u njemu. Pozivu se odazvali federalisti, te Stojan Špadijer, predstavnik disidentske grupe radikala Ace Stanojevića, Mirko Vešović, lijevi zemljoradnik. Za održavanje zbora agitovalo se u cetinjskom, barskom, podgoričkom, danilovgradskom i kotorskom srezu.

Belvederski protestni zbor održan je 26. juna 1936. godine u blizini Cetinja i imao je narodnofrontovski karakter. „Osnovni cilj protesta je bilo vršenje pritiska na vlasti da puste iz zatvora pohapšene komuniste i otvore javne radove, kako bi narod mogao da stekne bilo kakvu zaradu u uslovima nerodne godine i krajnje oskudice. Prema zaplijenjenim dokumentima, pored navedenih, planiralo se da se ispostave i zahtjevi za ravnopravnošću Crne Gore i pravo biranja Crnogorske narodne skupštine na Cetinju koja će riješavati pitanja vezana za sudbinu crnogorskog naroda, vraćanje Crnoj Gori opljačkanih reparacija i otvaranje javnih radova, savez sa Francuskom i Rusijom, obustava odvođenja Crnogoraca u Dubrovnik i Sarajevo (zatvori u koji su odvođeni uhapšeni komunisti), odgovornost za policijske organe zbog zvjerskog mučenja uhapšenih, predaja uhapšenih Okružnom sudu na Cetinju radi suđenja, ako su krivi“. Zbor su organizovali i na njemu učestvovali federalisti, komunisti, radikalski disidenti iz grupe Ace Stanojevića i lijevo krilo Saveza zemljoradnika.

S obzirom da je KPJ bila zabranjena, ilegalna politička partija, njeni formalni predstavnici nijesu se mogli pojaviti kao sazivači zbora. Zato su se kao oficijelni sazivači zbora pojavili crnogorski federalisti. Protestanti i organizatori protesta bili su oni koji su predstavljali narodni vid akumuliranog nezadovoljstva zbog ukupnog društvenog statusa Crne Gore i njenog segregirajućeg položaja u Kraljevini Jugoslaviji. Stoga je „ravnopravnost Crne Gore bila jedan od ključnih zahtjeva demonstranata. Legalitet zboru, koji je bio zakazan za 26. jun 1936. godine na Cetinju, davali su federalisti (Ivo Jovićević i Petar Plamenac), koji su se pred organima vlasti pojavljivali kao formalni organizatori.

Dan uoči održavanja zbora policija ga je zabranila. Kolona od nekoliko hiljada demonstranata, koja je nosila crnogorski krstaš barjak (koji se pojavio prvi put od 1918. godine), sa natpisima C.N.F (Crnogorski narodni front slobode) i R.N.F (Revolucionarni narodni front) zaustavljena je na Belvederu, ispred Cetinja. Kada su demonstranti počeli da se razilaze, poslije neuspješnih pregovora o dozvoli da uđu u Cetinje, u njih je pucala policija. Šest lica je ubijeno a veliki broj ranjen. Uhapšena su 74. učesnika protesta, a protiv 47 lica je podignuta optužnica u avgustu 1937. godine, da bi 1939. godine bio prekinut krivični postupak i Državno tužilaštvo odustalo od optužbe“. Tog dana „nekoliko hiljada demonstranata se uputilo na Cetinje. Međutim, grad je blokirala policija, sa žandarmerijom i vojskom, tako da su demonstranti zaustavljeni na Belvederu kod Cetinja, gdje je zbor i održan. Na zboru su govornici tražili da se prestane sa mučenjem pohapšenih Crnogoraca, da se Crnoj Gori obezbijedi ravnopravnost i sl. Kad su se učesnici počeli razilaziti, na njih je otvorena vatra. Šest ljudi je ubijeno, a oko trideset ranjeno“.

Prof. dr Dimo Vujović tvrdi da je „Belvederski zbor bio jedna od najvećih narodnofrontovskih manifestacija koje su izvedene u Jugoslaviji.’’ Osim komunista, na zboru su učestvovali federalisti, lijevi zemljoradnici i neki istaknuti predstavnici radikala i demokrata. Belvederski događaj imao je znatan odjek pa se njime pozabavila i Narodna skupština. Karakteristično je da je režimski poslanik za Cetinje branio zločin na Belvederu. Sahrane pobijenih na Belvederu u selima Riječke nahije, iskorišćene su kao nove antirežimske demonstracije, što je jasno govorilo da ni najžešći teror i krvoproliće ne mogu zaplašiti narod i obuzdati njegovo nezadovoljstvo. I svake naredne godine, 26 juna, održavani su pomeni belvederskim žrtvama.

U stvari, to su bile masovne antirežimske demonstracije. Belvederski događaj je uticao na aktivnost i onih djelova građanske opozicije koji nijesu učestvovali u tom događaju. Bili su to pristalice demokratske, zemljoradničke i bivše republikanske stranke, kao i pristalice Marka Dakovića. Njihovi predstavnici su se jula mjeseca 1936. godine dogovorili o zajedničkom radu, insistirajući na ujediniteljskim idejama Podgoričke skupštine, kritikujući u isto vrijeme politiku režima i crnogorski separatizam. Iako su osudili kvoproliće na Belvederu, oni su osuđivali i same demonstracije, upravo zbog učešća u njima crnogorskih federalista, koje su stalno optuživali za separatizam. Ali taj dogovor nije imao velikog odjeka u cetinjskom kraju, gdje su od opozicije bile najuticajnije baš one snage koje su i organizovale belvederske demonstracije.

U oficijelnom, formacijskom smislu, ključne funkcije u organizacionom Inicijativnom odboru pokrivali su federalisti i komunisti. Predsjednik organizacionog Inicijativnog odbora za održavanje zbora bio je Petar Plamenac iz Boljevića (Crmnica) a sekretar inicijativnog odbora bio je Blažo Jovanović, jedan od prvaka KP u CG. Dakako, Inicijativni odbor činjeli su pored komunista i federalista i drugi predstavnici Udružene opozicije. Inicijativni odbor je zakazao dan održavanja protesnog zbora za 26. jun 1936. godine i radi toga izdao proglas narodu u vidu letka. Proglas Inicijativnog odbora, kojim se narod poziva na zakazani zbor, determinisan je žestokim napadom na Vladu dr Milana Stojanovića, zbog njenog surovog ponašanja prema narodu, gaženju osnovnih čovjekovih prava i sloboda, masovnih hapšenja i torture i mučenja političkih protivnika vlasti u kazamatima širom Jugoslavije, a pogotovo zbog divljačkih postupaka u odnosu na uhapšene Crnogorce.

U proglasu se napada Stojadinovićeva vlada da zabranjuje i guši svaki napredni ekonomski, politički i kulturni pokret narodnih masa, te čini sve da crnogorski narod ekonomski nazaduje i propada, zbog čega se narod poziva na zajedničku akciju protiv „fašističke vladavine“ u zemlji koja vrši ubistva, nasilja, hapšenja i progone naprednih ljudi, te se ističe zahtjev da se prestane sa tim i da se obezbijedi u državi ravnopravnost Crne Gore i konstituiše demokratska vlast. U proglasu se poziva narod, sve pristalice demokratije i antifašističke snage, da dođe na protesni zbor na Cetinje u petak 26 juna 1936 da se izrazi „veliki i gnjev narodni protiv nasilja i tiranije“ i ističu sljedeći zahtjevi: „1)Prekidanje sa daljim hapšenjima i premlaćivanjem i puštanjem na slobodu Crnogoraca i Primoraca, a ukoliko su krivi da im sude redovni sudovi u Crnoj Gori i Primorju; 2) Prekidanje žandarmerijskih hajki i izazivanja sukoba po crnogorskim selima; 3) Ukidanje diktatorskog režima i njegovih fašističkih metoda nasilja; 4) vraćanje narodu demokratskih prava i sloboda“. Proglas je završava pokličima: „Živio crnogorski front“, „živjela borba crnogorskog i primorskog naroda“.

U proglasu Inicijativnog odbora za protesni zbor pozivaju se seljaci i građani da „svi kao jedan povedemo energičnu borbu protiv nasilja, hapšenja ubijanja, protiv ropstva i pljačke, protiv nasilnika i narodnih krvopija, a za demokratsku vladavinu naroda i za njegov bolji život, kao i za ravnopravnost Crne Gore“. U proglasu se vidi kontinuitet zalaganja crnogorskih federalista, koji je opozicionu politiku u tom smislu zastupao od početka svog političkog djelovanja, kao i kontinuitet zalaganja KPJ u istom smislu, otkad je na Bečkom kongresu 1926. godine, ispravio svoj, dotad pogrešni pristup prema državnom i nacionalnom crnogorskom pitanju. Kontinuitet zalaganja za državnost Crne Gore crnogorskih federalista i zalaganje komunista u tom smislu ogleda se u tački 9 Rezolucije Belvederskog protesnog zbora u kojoj se kaže:

„Tražimo ravnopravnost Crne Gore i biranje Crnogorske narodne skupštine u Cetinju, koja će rješavati o sudbini crnogorskog naroda“. U tački su primjetni stavovi crnogorskih zelenaša od 1918. godine i crnogorskih federalista (Crnogorske stranke) dosljedno propagirani od njenog osnivanja. Naravno, te stavove je zastupala i KPJ i njen Pokrajinski komitet za Crnu Goru. Značajnu ulogu u organizaciji Belvederskog događaja odigrao je Nikola Ristov Lekić-Goranin tadašnji sekretar PK KPJ za Crnu Goru, koji se nalazio u ilegali. Nikola R. Lekić je pozivao Krsta Popivodu da dođe na Belvederski protesni zbor, koji je uzeo učešća u akcijama oko mobilizacije dijela Katunjana koji su bili u mogućnosti da dođu na Belvederski protesni zbor, s obzirom na akcije režima da se Katunska nahija (kao najjače političko i ideološko uporište crnogorskih federalista) onemogući i izoluje kako ne bi uzela učešće na Belvederu.