Portal Analitika: Kako vidimo sebe i druge?

Način na koji predstavljamo jedni druge u školskim udžbenicima istorije, dobrim dijelom je i ogledalo aktuelnih političkih odnosa nekadašnjih jugoslovenskih republika.

Po širini, sadržaju i tonu… Tako i crnogorski udžbenici istorije, čitani direktno ili između redova, otkrivaju mnogo – o našem odnosu prema susjedima, ali i prema samima sebi.

“Crnogorci su deo srpskog naroda – etničko poreklo im je srpsko. Boreći se dugo protiv Turaka, uspeli su da u 19. veku stvore drugu srpsku državu. Ta činjenica – sticanje državnosti – presudno je uticala da u 20. veku proglase sebe nacijom i tako srpsko nacionalno biće podele na dva nejednaka dela”.

I dalje:  “Pravoslavlje, Rusija i Srbija tri su bitna činioca u povesti Crne Gore. Crnogorci su se kleli u sva tri, ali nikada iskreno, već prema potrebama koje su im nametali siromaštvo, borba protiv Turaka, i nimalo lak život u planinskim bespućima”.

Omalovažavanje komšija: Ovo nije tekst nekog zanesenog akademika SANU ili kakvog osvjedočenog srpskog nacionaliste. Citat je iz srpskog gimnazijskog udžbenika za istoriju (III razred)! Nedavno je “Pobjeda” analizirala, a neki srpski mediji i prenijeli, kako se crnogorska država i crnogorski narod tretiraju u gimnazijskim udžbenicima istorije u Srbiji.

Gimnazijalci u Srbiji, dakle, uče da je Crnogorska mitropolija starija od crnogorske države. Uče i još mnogo štošta “zanimljivog”, – da je četovanje bilo “odušak od crnogorske bede”, da je Petar I “veći zulum trpeo od Crnogoraca nego od Turaka”, da je “Petar II bio potpuno posvećen Srbima”, da je bio “najneobičniji vladika u povesti Srpske pravoslavne crkve”,  i “sav odan srpstvu”, te da je “održavao prisne odnose i sa Ilijom Garašaninom, uključivši se u njegovu nacionalnu propagandu”. U Srbiji je “demokratija”, u Crnoj Gori “režim”. Srbija je Berlinskim ugovorom “proširena” na teritorije koje je “oslobodila”, dok je Crna Gora Nikšić, Bar i Ulcinj “zauzela”. I tako dalje, i tako dalje…

Slike iz srpskog udžbenika za treći razred gimnazije predstavljaju pravi školski primjer kako se pod državnim patronatom kreiraju buduće generacije ksenofobičara.

Što crnogorski đaci uče? U najkraćem, i na sreću – u tretiranju istorije naših susjeda – uključujući i Srbiju – crnogorski udžbenički autori ne rukovode se reciprocitetom. Gradivo u crnogorskim gimnazijskim udžbenicima istorije lišeno je nacionalnog romantizma, pa i kada je riječ o istoriji Crne Gore i država koje su joj prethodile.

Autori istorije za drugi razred gimnazije, Radovan Popović, Dragan Miranović i Dragoje Đokić, i Đorđe Borozan, Saša Knežević i Sait Šabotić, autori Istorije za treći razred, pošli su, možda, i u drugu krajnost – pa su se neki od najznačajnijih događaja u istoriji Crne Gore i njene prethodnice, Zete, izgubili u mnoštvu teško pamtljivih činjenica, u ne toliko obimnim, koliko zahtjevnim i informacijama prepunim udžbenicima, a neke od najznačajnijih ličnosti crnogorske istorije, utopile su se u gužvi pobočnih, “sporednih igrača”, koje je davno progutao istorijski mrak.

Udžbenici i Nacionalna geografija: U crnogorskoj interpretaciji naše i istorije susjeda, nećete, na sreću, naći ni nipodaštavajuće tonove, koji, u kombinaciji sa falsifikatima, izgledaju ovako: “Crna Gora se prvi put pominje u jednom međunarodnom ugovoru tek 1856. godine, na Pariskom kongresu”, “Crna Gora je sopstveni novac počela da kuje tek 1906. godine, a do tada je koristila novac drugih država koji je često dobijala kao pomoć”. “Porez je redovno ubiran tek od 1853. godine…”

Ali, i crnogorski udžbenici istorije, čitani direktno ili između redova, otkrivaju mnogo – o našem aktuelnom odnosu prema susjedima, ali i prema samima sebi.

Ova dva već pomenuta gimnazijska, obrađuju istorijski period od pada Zapadnog Rimskog carstva, 476. godine, (prva lekcija u udžbeniku istorije za drugi razred) i velike seobe naroda, do okončanja Balkanskih ratova, koji su posljednja lekcija u gimnazijskom udžbeniku za treći razred. U oba, značajno mjesto zauzimaju i istorije južnoslovenskih i balkanskih naroda.

Učenicima trećeg razreda gimnazije, autori udžbenika poručuju da se od njih  očekuje da “posmatraju, bilježe, pitaju, samostalno istražuju, stalno se podsjećaju i samoinicijativno provjeravaju stečeno znanje”.

– Na taj način saznaćeš mnogo više o prošlosti, ne samo svoga naroda, već i drugih naroda i drugih prostora.

Zaista, zahtjevno. Nije sigurno, međutim, da je gradivo koje slijedi, najbolji stimulans za takva očekivanja. Jer, iako oslobođeno direktnih i agresivnih ideoloških i nacionalnih konotacija, suvoparno je i teško pamtljivo, natrpano ratovima, vladarima, godinama, i međama feudalnih i državnih granica. Sigurno je da naši školski udžbenici, pa ni ovi iz istorije, ne podsjećaju na izdanja Nacionalne geografije, Discaverija ili BBC-jevih pristupa istorijskim i ostalim temama.

Uvećavanje prihoda glavna odrednica za Balšiće i Crnojeviće: Crnogorski gimnazijalci u drugom razredu uče, između ostalog, i o prvim državama južnih Slovena, Karantaniji, Hrvatskoj, Makedoniji i Raškoj.

Sve su to kratke lekcije, u kojima, međutim, vrvi od feudalnih knezova, velikaša, plemenskih saveza i sukoba. Nešto duža pažnja,  mada na sličan način, posvećena je Duklji i Zeti u doba Vojislavljevića, da bi se potom ponovo vratili na širu obradu istorije Srbije, Bosne, Dubrovnika, od XII do sredine XIV vijeka. U odjeljku koji govori o periodu osmanskih osvajanja govori se i o Albancima u srednjem vijeku (istina, na samo dvije strane).

U kontekstu osmanlijskih osvajanja, govori se i o poznatim srpskim bitkama sa osmanlijama na Marici i na Kosovu, detaljno, slikovito, bez  mitomanije. Neka ostane kao lični stav – zanimljivije nego što su u udžbeniku za treći razred obrađeni crnogorski bojevi protiv Turaka.

Zanimljivije i od lekcija koja će uslijediti, o Zeti u doba Balšića i Crnojevića. Navodimo jedan primjer: “U vrijeme kada je srpski feudalni gospodar Vojislav Vojinović napao Dubrovnik, Balšići su kao dubrovački saveznici napali Kotor. Sklopljeni mir između Vojinovića i Dubrovčana (1362) nije ih spriječio da osvoje oblast do Ulcinja, a kasnije do Skadra. Borba za Kotor završila se neuspješno. Iako su napustili pravoslavlje (1386), papa im nije mogao pomoći, jer je Kotor 1.371. priznao ugarsku vlast. Taj uspjeh Balšići su nadoknadili na drugoj strani. Poslije maričkog poraza, Đurađ I je uzeo Prizren od Vukašina Mrnjavčevića. Nedugo nakon toga, Đurađ I je, ženidbom svoga brata Balše II ćerkom valonskog despota, obezbijedio porodici Berat Valonu i Himaru….” (Šta reći?)

Uz pažljivije čitanje nađe se i poneki vrjednosni sud, poput: “Balšići i Crnojevići su bili tipični predstavnici feudalne vlastele koja se borila da uveća svoje posjede i prihode”. Još je zanimljivije da je ova ocjena data u prvoj rečenici posljednje lekcije udžbenika istorije za drugi gimnazije, koja obrađuje privredne i kulturne prilike u Zeti u doba Balšića i Crnojevića!

U lekciji koja tretira, dakle, sakralne objekte izuzetne ljepote nastale u doba Balšića, te istorijski tako značajan događaj, kao što je osnivanje i rad Obodske štamparije! Žabljak Crnojevića pomenut je u dvije usputne rečenice. Božidar Vuković Podgoričanin pominje se takođe usput, u priči o ostrvu Starčeva glavica. Ostaje utisak da autori, iako značajan prostor daju istoriji Zete i, potom, Crne Gore, ne uspijevaju uvijek da na pravi način istaknu značajne momente u našoj istoriji, koji su joj dali osobenost i udarili temelje snažne državotvornosti, koju nisu mogli uništiti neki kasniji događaji iz novije istorije.

Detaljno o susjedima: U svim glavnim tematima koje obrađuje udžbenik za III razred gimnazije – Novi vijek, Stvaranje modernih država i Evropa i Balkan od Berlinskog kongresa do Prvog svjetskog rata, posebno su zastupljene u nekim slučajevima – balkanske zemlje, u drugim – balkanski narodi (Kneževina Srbija, BiH, Albanci, Hrvati, Makedonci, Bugari…) s jedne, i Crna Gora i njeni vladari, s druge strane.

Udžbenik se, dakle, u više navrata vraća balkanskim narodima i zemljama, obrađujući njihov položaj između Osmanskog carstva i Habsburške monarhije u XVI i XVII vijeku, potom, u prvoj polovini XIX vijeka i, na kraju – od Berlinskog kongresa do Prvog svjetskog rata. Sigurno je da naši udžbenički autori nisu ostali dužni povijesti i istoriji naših komšija, i da one, naše komšije, mogu biti zadovoljne slikom koju crnogorski srednjoškolci stiču o svima njima. Koliko je ta slika i zanimljiva, drugo je pitanje.

U odjeljku o Srbiji stoji: “Uklopljena u norme osmanskog sistema, crkva je uživala određene privilegije i prihode i bila čuvar tradicije i nacionalnog identiteta. Od početka XVII vijeka njeni duhovni predvodnici – patrijarsi i episkopi – uporedo sa duhovnim i prosvjetiteljskim radom, aktivno su učestvovali i podsticali otpor ugnjetenog stanovnoštva, vodili pregovore i organizovali bune i ustanike”. I u lekciji o Bosni i Hercegovini, naglašava se da je tokom XVI i XVII u životu pravoslavnog stanovništva važnu ulogu imala “Dabrobosanska mitropilija eparhija obnovljene Pećke patrijaršije”.

Udžbenik, na žalost, nije lišen pretjeranog detaljisanja. Čitlučenje, timarski sistem, spahije, janjičari, sandžaci, kadiluci, nahije, …dželebije, derbendžije, martolosi (razne katerorije i zanimanja stanovnuštva u Srbiji pod osmanlijama), samo su neki od pojmova koje bi naš gimnazijalac morao da savlada i da nauči što znače… Napominjemo da su svi ovi detalji samo dio gradiva koje je mnogo opširnije, i koje se bavi svim značajnim pravcima i istorije Evrope i njenih velikih naroda i država.

Načertanije i crnogorska istorija: Istina, i Cetinjska mitropolija opisuje se kao „političko središte za okupljanje crnogorskih plemena i vjerska institucija koja presudno utiče na njihov odnos prema osmanskoj vlasti.

U udžbeniku se, u lekciji o usponu nacionalnih pokreta na Balkanu do Berlinskog kongresa, obrađuju i grčki nacionalni pokret, i Ilirski pokret, i Hrvatsko-ugarska nagodba iz 1868. i, u tom kontekstu – Načertanije Ilije Garašanina.

“Suština ideja sadržanih u Načertaniju bila je obnavljanje srpske države na osnovama srednjovjekovnog Dušanovog carstva i predviđanja neminovne propasti osmanske imperije”. “Iz ovog poznavanja (da je Srbija još tako mala, i da u ovom stanju ostati ne sme), proističe čerta i temelj srpske politike, da se ona ne ograničava na sadašnje njene granice, no da teži sebi priljubiti sve narode srspke koji je okružavaju…” citira se dio iz poznatog dokumenta. Treba imati dobrog i istinoljubivog profesora istorije, koji će đacima predočiti i dalekosežne negativne efekte koje je Načertanije imalo kroz svoju spoljnopolitičku primjenu zvanične Srbije u njenoj kasnijoj istoriji.

U udžbeniku je obrađena detaljno istorija Crne Gore u periodu do kraja Balkanskih ratova, obrađeni su i svi njeni značajni vladari, od prvog do posljednjeg iz dinastije Petrovića. Ali, da li i dovoljno adekvatno? Istorija, kao učiteljica života, odnosno njena udžbenička varijanta, sudeći po rezultatima do kojih je došla Crnogorska kulturna mreža, realizujući svoj projekat “My love Montenegro”, nije se pokazala na visini tog zadatka u crnogorskom slučaju. Nepoznavanje crnogorskih državnih simbola i njihovo nepoštovanje među crnogorskom srednjoškolskom populacijom, upućuju na ozbiljnu zabrinutost.

Uz neophodno poštovanje drugih, uključujući i susjedne narode i države, možda bi ipak kroz udžbeničku literaturu trebalo više poraditi na poštovanju sopstvene istorije. Crnogorska istorija to, bez imao nacionalnog romantizma, a pogotovo bez ksenofobije – zaslužuje.

Gordana BOROVIĆ