Naši iseljenici u Meksiku: Kako su Pavlovići osvojili Sonoru

Priča koja je najviše zaboravljena je svakako ona o ,,kraljevima narandži“ (Los Reyes de la Naranja) – porodici Pavlović, porijeklom iz Rijeke Reževića. Među njima prednjači Lukas Pavlović koji je, može se slobodno reći još u dvadesetim godinama prošlog vijeka, posjedovao multinacionalnu kompaniju kao i njegov brat Felipe Pavlović. O uticaju i velikom prestižu porodice Pavlović još od početka 20. vijeka svjedoči to da je Luka bio počasni konzul Kraljevine SHS kao i da je bio veoma blizak prijatelj sa meksičkim predsjednikom Alvarom Obregonom

Autori: Gordan Stojović i Ivan M. Ivanović

Do prije svega nekoliko godina unazad veoma malo se znalo o našim iseljenicima u Latinskoj Americi. Na žalost i danas šira javnost ima dosta šturo poznavanje tematike koja se odnosi na staru emigraciju, te specifičnosti koje se tiču onih koji su, sve do sredine prošlog vijeka, iseljavani u Latinsku Ameriku.

Kao primjer navešću da danas u SAD, iako je tamo jednako brojna kao i ona u Latinskoj Americi, ne postoji niti jedna aktivna organizacija koja okuplja isključivo potomke starih iseljenika, treće, četvrte, pete generacije, a da ne govorimo o potomcima ,,pionira“ iz Luiziane i vremena zlatne groznice u Kaliforniji ili na Aljasci.

Brojni su razlozi koji mogu objasniti u manjoj ili većoj mjeri ove činjenice, ali konkretno kada je riječ o Meksiku mislim da je glavni razlog starost emigracije u generacijskom smislu te generalno manje prisustvo tradicije okupljanja i čuvanja identiteta kod emigrantskih zajednica kakve postoje npr. u Argentini ili Urugvaju. Najveći broj potomaka iseljenika iz Crne Gore živi u državi Sonora, potom slijede Donja Kalifornija, zatim Federalni distrikt Meksiko Siti, ali ima ih i u državama Halisko i Sinaloa. Procjena je da danas u Sonori ima nekoliko stotina porodica porijeklom iz Crne Gore.

Istorija Sonore

Savezna meksička država Sonora je druga po veličini od ukupno 31 meksičke savezne države. Od oko 3.200 km međunarodne granice koje dijele SAD i Meksiko nešto manje od 600 km je granica Arizone i Sonore. Sonora je poznata po istoimenoj pustinji po kojoj je i dobila ime, a koja se prostire na okolne države u Meksiku kao i SAD.

Prvi kontakt Evropljana sa današnjom teritorijom države Sonore vezuje se za početak XVII vijeka i dolaska Jezuita koji otvaraju svoje prve misiones u ovom dijelu Meksika.

Cijelu tu oblast Španci su nazvali provincija Nueva Navara kao dio svog kraljevstva Nueva Espanja sve do 1648. godine od kada se koristi današnji naziv Sonora. Španski uticaj nastavlja da raste tokom narednih godina dolaskom emigranata iz ove zemlje a posebno tokom XVIII vijeka za vrijeme otkrića srebra i drugih minerala u blizini Alama.

Španska kolonizacija završava se 1821. godine nakon završetka meksičkog rata za nezavisnost kada države Sonora i Sinaloa i stiču svoju nezavisnost. Godine 1831. Sonora donosi svoj prvi Ustav kada se i zvanično razdvaja od Sinaloe i svoju prijestonicu postavlja u Ermosilju koji to ostaje do danas.

Svoj ekonomski procvat Sonora doživljava za vrijeme predsjednika Porfirio Diasa tokom 19. vijeka prije svega zbog razvoja željeznice kojom dolazi do povezivanja sa SAD i ostatkom Meksika. Za ovaj period posebno je značajno naglasiti dolazak kineske emigracije koja je imala poseban uticaj na izgradnju pruge. Krajem XIX i početkom XX vijeka razvijaju se rudarska industrija, posebno željeza a ekonomski rast pratio je i razvoj poljoprivrede na koju su značajno uticali emigranti sa ovih prostora.

Međutim ekonomski razvoj pratili su i mnogi sukobi kako religijski tako i sa indijanskim stanovništvom koje se zbog toga često i iseljavalo u Arizonu. Osim toga veoma je važno naglasiti i sukobe sa američkim vlasnicima rudnika pa možemo reći da je Sonora imala veliki uticaj u Meksičkoj revoluciji 1910. godine.

Špiro Pavlović u Sonori 1928.

Ovdje moramo posebno pomenuti generale koji su imali svoje baze u Sonori a od kojih su neki kasnije i bili predsjednici Meksika a to su: Alvaro Obregon, Adolfo de la Uerta, Abelardo Rodrigez, Benhamin Hil i Plutarko Eias Kaljes.

Nakon revolucije nastavljen je ubrzan ekonomski razvoj. Na to su posebno imali uticaj razvoj gradova u blizini granice a posebno velike državne poljoprivredne reforme kao što su čišćenje vegetacije u blizini rijeka kako bi se stvaralo plodno zemljište i izgradnja niza velikih kanala za navodnjavanje. Razvoj ove grane pratili su razvoj tehnologije, sektori proizvodnje i rudarstva.

Međutim moramo naglasiti i loše strane ovog razvoja a to je porast uticaja narko kartela, ilegalni prelazak ljudi u SAD i militarizovanje cijele pogranične zone.

Emigranti iz Crne Gore

Kolonija emigranata, porijeklom iz Crne Gore, koja je pristigla u Sonoru je jedna od najmanje istraživanih i poznatih u našoj javnosti, a ujedno i jedna od naših najbolje asimilovanih zajednica u novom svijetu. Uvijek aktuelna tema američko – meksičke granice odnosno graničnog pojasa Arizone i Sonore dosta je usko povezana sa ljudima koji su u ovaj dio svijeta pristigli iz raznih djelova naše zemlje, ali svakako u najvećem broju iz Paštrovića, odnosno sa teritorije opštine Budva.

Pismo Luke Pavlovića predsjedniku Meksika

Priča koja je najviše zaboravljena je svakako ona o ,,kraljevima narandži“ (Los Reyes de la Naranja) – porodici Pavlović porijeklom iz Rijeke Reževića. Među njima prednjači Lukas Pavlović koji je, može se slobodno reći još u dvadesetim godinama prošlog vijeka posjedovao multinacionalnu kompaniju kao i njegov brat Felipe Pavlović. O uticaju i velikom prestižu porodice Pavlović još od početka 20. vijeka svjedoči da je Luka bio počasni konzul Kraljevine SHS kao i da je bio veoma blizak prijatelj sa meksičkim predsjednikom Alvarom Obregonom o čemu svjedoči i telegram u kojem ga obavještava: ,,Cijenjeni prijatelju, kao novogodišnji poklon današnjim ekspresom šaljem vam pet kašeta narandži, primite srdačne pozdrave, dragi prijatelju, uz najbolje želje“.

Na ekonomski razvitak Sonore u drugoj polovini XIX vijeka poseban značaj imala je poljoprivreda. Na ovoj teritoriji uzgajale su se žitarice, povrće i velika količina voća a naročito narandži. Sam početak uzgoja ovog voća potiče još iz doba jezuitski misionara i karakterisao je izuzetan kvalitet pa ne čudi sto su se poljoprivrednici iz ove države opredijelili da je gaje i izvoze u ostatak Meksika i u inostranstvo značajne količine.

Put porodice Pavlović do Sonore bio je veoma interesantan. Pavlovići su porijeklom iz Rijeke Reževića, odnosno Paštrovića u blizini Budve koja je u to vrijeme pripadala Austrougarskoj monarhiji. Kao i većina familija iz ovog dijela Primorja bavili su se ribanjem i uzgojem maslina. Nakon smrti oca, mlađa braća su preko Grčke stigla u Njujork odakle su otišli za Arizonu gdje su radili kao rudari. Godine 1894. stižu u Sonoru gdje počinju da rade na sakupljanju i klasifikovanju narandži za jednu firmu iz Kalifornije. Nakon određenog vremena i druga dva brata Stevan i Špiro stižu u Ermosiljo gdje počinju da rade na plantažama familije Rivera.

U narednim godinama Pavlovići postaju veoma uticajni u Sonori, kako u socijalnom tako i političkom životu. U tom periodu aktivno učestvuju u izbornim kampanjama, druže se sa ministrima i guvernerima i sklapaju brakove sa ćerkama uticajnih familija iz Sonore. Za vrijeme svog puta u Jugoslaviju Lukas je od strane kralja Aleksandra I bio imenovan i za konzula Jugoslavije gdje će ostati do svoje smrti 1957. godine.

Ono što je i najvažnije je da su se Lukas i Felipe i sami opredijelili za uzgoj i prodaju naradži kada su osnovali svoju firmu „L. J. Pavlovich and Brother, Wholesale Orange Exporters“ koja se bavila prodajom narandži u Ermosilu, jugu Sonore, Sinaloi, SAD i Kanadi. Već

početkom XX vijeka proširili su svoju proizvodnju i u tom trenutku su posjedovali 62 plantaže narandži.

Nakon osnivanja druge firme ,,Pavlovich y Hermano“ podijelili su svoju prodaju na četiri dijela i to: a) lokalno tržište, b) regionalno tržište, c) nacionalno tržište i d) međunarodno tržište. Interesantno je pomenuti i da su u tom trenutku sarađivali sa još jednim velikim prodavcem narandži takođe sa ovih prostora a to je Elias Luketich (Ilija Luketić) vlasnik „ Luketich Company“.

Na kraju, možemo zaključiti da su tokom kraja XIX i početkom XX vijeka postali ne samo najznačajni nego i tehnički najmoderniji proizvođači narandži u u Sonori pa su ih popularno nazvali ,,kraljevi narandži“ u Ermosilju, gradu koji je poznat po nadimku ,,grad narandži“.

Prva žena guvernerka

Svjedok velikog uticaja, koji i danas ima porodica Pavlović, je aktuelna guvernerka meksičke savezne države Sonore Klaudija Pavlović, kćerka Mihaila Pavlovića Suđića, inače prva i jedina žena koja obavlja funkciju guvernera u 32 meksičke države. Klaudija Pavlović nije jedina iz porodice Pavlović koja je slavna u Meksiku, tu je i producent Gaston Pavlović, kojeg šira publika sigurno bolje zna preko poznatih filmova „Sun Dogs“ i „Irishman“ među ostalima. Gaston Pavlović je osnivač svjetski poznate producentske kompanije „La fabrica del cine“ i više puta je izjavio da planira film čija bi radnja bila posvećena njegovim korijenima.

Prva meksička guvernerka Klaudija Pavlović

Pavlović danas živi na relaciji Los Anđeles – Meksiko Siti. Izuzetno je poznat i Huan Pavlović (Juan ,,JC“ Pavlovich), popularni kuvar kao i u tom dijelu Meksika jedan od najpoznatijih tradicionalnih lanaca restorana Palominos koje je osnovao don Cesar Pavlović. Na listi poznatih iz Sonore je svakako i reditelj Alejandro Sugich (Suđić) poznat po svojim ostvarenjima „The Day of the Lord“ , „Helena“ i drugim.

Gaston Pavlović, čuveni meksički producent

U Sonori se pominje mnogo prezimena iz Crne Gore i u to sam imao prilike da se uvjerim skoro na svakom koraku dok sam tamo boravio u do sada jedinoj istraživačkoj posjeti ovoj koloniji. Kroz razgovor sa potomcima iseljenika zapisao sam da su u Sonori živjele ili žive porodice Rafailović, Radović, Kuljača, Mitrović, Miković, Leverda, Gojnić, Kostić, Suđić, Pavlović, Raspopović, Vuković i druge. Danas potomci, koji su prvi put zakoračili na teritoriju Sonore, došavši u novi svijet, žive širom Meksika i SAD.

U gradu Ermosiljo, u Sonori, postoji i groblje gdje su sahranjeni mnogi naši emigranti, a koje je svjedok brojnosti i veoma važna polazna tačka za sva buduća istraživanja i popisivanja našeg iseljeništva u tom dijelu svijeta.

Ostatak Meksika

Jedino aktivno udruženje koje djeluje u Meksiku osnovano je upravo u glavnom gradu Sonore Hermosilju 2017. godine, ali ima sjedište u Meksikaliju u saveznoj državi Donja Kalifornija (California Baja) gradu koji se nalazi na samoj granici sa SAD. Glavni spiritus movens ovog udruženja je porodica Kuljača, a posebno gospođa Karina Kuljača Morales koja je posjetila Crnu Goru i mjesto porijekla porodica Kuljača i Mitrović.

Susreo sam se, tokom istraživanja naše emigracije, u Meksiku sa dvije vrijedne knjige koje su posvećene iseljeničkim sudbinama na putovanju iz Crne Gore ka Meksiku, jedna je djelo oca ugledne univerzitetske profesorice i slavne matematičarke dr Radmile Bulajić, a druga je, na sreću, prije nekoliko godina prevedena i objavljena u Crnoj Gori „Moja Crna Gora“ ili u originalu „Montaña Negra“ čiji je autor Alexandra Reyes Hajduković posvećena njenom djedu koji je, usljed događaja, koji su uslijedili nakon 1918. godine, kao politički emigrant iz Crne Gore, stigao u Meksiko prethodno boraveći u Brazilu.

Knjiga Alexandre Reyes Hajduković je postala veoma čitana tokom protekle decenije među potomcima naših emigranata u zemljama španskog govornog područja zbog izvanredno dobrih opisa istorijskih okolnosti i naravno zato jer su mnogi naši ljudi mogli poistovijetiti iseljeničke sudbine svojih predaka sa knjigom.

Potomaka crnogorskih iseljenika ima i u svijetu finansija, jedan od najuglednijih bankara mlađe generacije Ilija Zogović suvlasnik je finansijske ustanove i predsjednik investicione banke sa sjedištima u SAD i Meksiku.

Saša Montenegro (Aleksandra Aćimović-Popović) je svakako jedna od najpoznatijih meksičkih glumica svog vremena. Inače rođena u Italiji u emigrantskoj porodici 1946. godine, porijeklom iz Kuča, koja se prvo nastanila u Buenos Ajresu pa Mendozi da bi potom svoju impozantnu karijeru nastavila u Meksiku od 1970. godine do danas, inače poznata je i kao supruga pokojnog meksičkog predsjednika Hosea Lopesa Potrilja.

Meksička kolonija nije velika kao ona u Argentini, ali je svakako i mnogo manje istražena. Postoje indicije o veoma starim iseljeničkim grupama iz Boke Kotorske koje su stizale do obala Meksika još u 18. vijeku baš kao što imamo i talas novije emigracije iz protekle dvije decenije uglavnom visoko obrazovanog kadra koji radi uglavnom u američkim kompanijama u Meksiku, ali i hotelijerskoj grupaciji Karisma, koja takođe posluje i u Crnoj Gori. Istovremeno nekoliko porodica porijeklom iz Crne Gore proteklih godina napuštajući Venecuelu, nakon ekonomskog kolapsa, naselilo se na teritoriji Meksika.