Ideja za magistarski rad sa temom Međunarodno-pravni i institucionalni okviri borbe protiv terorizma proistekla je iz činjenice da su problem terorizma i rješenje tog problema ključni izazovi međunarodne zajednice u vremenima koja dolaze. Smatrajući da u Crnoj Gori nije dat puni naučni doprinos razvoju bezbjednosnog sistema, posebno onog koji se tiče izgradnje naučne osnove za borbu protiv terorizma, smatrao sam potrebnim da u okviru stečenih znanja pokušam odgovoriti ovom naučnom izazovu. Moja ideja je bila obuhvatiti međunarodni i crnogorski bezbjednosni sistem u okviru antiterorističkog djelovanja. i to sa dva aspekta: pravnog i institucionalnog. Koristeći obimnu literaturu, pogledavši nekoliko sati dokumentarnog programa i nakon konsultacija sa stručnjacima u sferi bezbjednosnog sistema, pokušao sam napraviti paralelu između antiterorističkih okvira na međunarodnoj i crnogorskoj sceni. Čitaocu ovog rada može se učiniti da je isključiva ideja bila pravljenje paralele između dva gore pomenuta sistema. Međutim, pažljivim čitanjem jasno se uočava da je razrađena materija međunarodnog antiterorističkog okvira, a potom i crnogorski okvir antiterorističke borbe. Nakon svega napisanog, poređenje se nametnulo kao neophodno i jedno ispravno. Zbog čega govoriti upravo o bezbjednosnom antiterorističkom sistemu u Crnoj Gori? Iz dva razloga. Prvi je moj pokušaj da kroz razradu samog rada i primarne tema pokušam analizirati i ukazati na propuste koji postoje u crnogorskom bezbjednosnom sistemu. Drugi je želja da zaključak ovog rada predstavlja nastavak, odnosno početak istraživanja u oblasti reforme antiterorističkog djelovanja, sa posebnim osvrtom na Crnu Goru. Stoga će kritika ili sugetije na ovaj rad biti dočekane sa zahvalnošću i poslužiti kao motiv više da se rad na tematici antiterorističkog djelovanja stalno usavršava. Na kraju, u nadi da sam uspio odgovoriti zadatku i izazovu pisanja rada na ovu temu, dozvolite mi da se zahvalim na svesrdnoj pomoći i podršci mom mentoru prof. dr Rodoljubu Etinskom, dr Oliveri Injac kao i ostalim profesorima koji su doprinijeli sticanju znanja i mom usavršavanju. Posebnu zahvalnost na bezrezervnoj podršci dugujem mojoj porodici kojoj ovaj rad i posvećujem.
Apstrakt:
Smatrajući da je neophodno fenomen terorizma posmatrati sa stanovišta pravno- institucionalnog djelovanja države u kontekstu međunarodnih normi i domaćeg zakonodavstva i međunarodnih subjekata odabran je ovakav naslov. Ne smije se zaboraviti činjenica da terorizam kao pojava ne poznaje granice, stoga je pored razmatranja ovog pitanja u okvirima međunarodne zajednice bilo potrebno analizirati pravni i institucionalni antiteroristički okvir države Crne Gore. Ovakvim naslovom postignute su dvije važne činjenice. Terorizam je posmatran sa pravnog aspekta, aspekta legislative u ovoj oblasti na međunarodnom nivou, kao i sa institucionalnog. Kako su zakoni, konvencije i protokoli pisani da bi se u praksi primjenjivali, tako je potrebno proučiti i na koji način djeluju institucije koje sprovode antiterorističku kampanju kroz primjenu istih, kako na međunarodnom tako i na nivou države Crne Gore. Sadržinski ključni aspekti ovog rada su: definisanje pojma terorizma, međunarodne pravne norme, uloga međunarodnih institucija u borbi protiv terorizma, trenutni pravni i institucionalni okvir antiterorističkog djelovanja u Crnoj Gori i reforme koje je potrebno uraditi. Predmet istražavinja je fenomen terorizma. Prilikom pisanja rada korišćeni su komparativni, deskriptivni i istorijski metod, analiza sadržaja i studije slučaja. Naučni cilj istraživanja je da se krajnje obejktivno, sa pravnog i institucionalnog stanovišta otvori konstruktivna rasprava o ovom problemu. Praktični cilj istraživanja ogleda se u praćenju trajektorije razvoja terorizma kao fenomena.
Abstract:
This title is chosen considering the necessity to observe the phenomenon of terrorism from the standpoint of legal institutional state action in the context of international norms and national legislation as well as international entities.
It is especially important not to forget the fact that terrorism as a phenomenon knows no boundaries, so in addition to consideration of this issue within the international community, it was necessary to analyze the legal and institutional framework of antiterrorist state of Montenegro.
Two important facts have been achieved by this title. Terrorism is viewed from a legal aspect, the aspect of legislation in this field at international level and in terms of domestic legislation.
As laws, conventions and protocols are written in order to be applied in practice, it is necessary to follow in what way the institutions that conduct anti-terrorism campaign operate through its application, both at international and national level in Montenegro.
Content-related key aspects of this work are the following: defining the concept of terrorism, international legal norms, the role of international institutions in the fight against terrorism, the current legal and institutional framework of antiterrorist operation in Montenegro and the reforms needed.
The subject of this paper is the phenomenon of terrorism. When writing this paper I used the comparative method, content analysis, descriptive method, the method of historical analysis and case studies. Scientific research goal is to open a constructive debate on this issue in a strictly impartial way from both legal and institutional standpoint. The practical goal of research is to track the development trajectory of terrorism as a phenomenon.
SADRŽAJ
1. Uvod 7 9
1.2. Definicija terorizma 11
1.2.1. Pravna definicija terorizma 14
1.3. Konteksti terorizma 15
1.3.1. Konfliktni kontekst 15
1.3.2. Istorijski kontekst 15
1.3.3. Politički kontekst 16
1.3.4. Represivni kontekst 16
1.3.5. Medijski (kontekst) 16
1.3.6. Zločinački (kontekst) 17
1.4. Oblici savremenog terorizma 17
1.5. Istorijski razvoj terorizma kao fenomena 18
1.5.1. Razdoblje do razvoja modernog terorizma 18
1.5.2. Savremeni terorizam 19
1.5.3. Primjeri terorističkih pokreta 21
2. Uopšteno o međunarodno-pravnim normama 22
2.1. Istorijat nastanka antiterorističkih konvencija i protokola 24
2.1.1. Konvencije o suzbijanju terorističkih akata u oblasti vazduhoplovstva 27
2.1.2. Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina protiv međunarodno zaštićenih lica, uključujući i diplomatske agente 29
2.1.3 Konvencija protiv uzimanja talaca 30
2.1.4 Međunarodna konvencija o spriječavanju terorističkih napada bombama 33
2.1.5 Međunarodna konvencija o suzbijanju finansiranja terorizma 34
2.1.6. Evropska konvencija o suzbijanju terorizma 38
2.2 Ljudska prava i antiteterorističko djelovanje 43
2.2.1. Pojedine odredbe iz dokumenata EU i UN 45
2.2.1.1. Pravo na život 45
2.2.1.2. Zabrana mučenja, nečovječnog i ponižavajućeg postupanja i kažnjavanja 46
2.2.1.3. Zaštita ličnih podataka 47
2.2.1.4. Primjeri iz sudske prakse 48
3. Uloga međunarodnih institucija u borbi protiv terorizma 51
3.1. Uopštene napomene 51
3.2. Djelovanje i aktivnosti NATO-a 53
3.3. Djelovanje i aktivnosti UN 58
3.4. Djelovanje i aktivnosti EU 61
3.5. Djelovanje i aktivnosti INTERPOL-a i EUROPOL-a 64
3.6. Međunarodna antiteroristička saradnja – primjeri iz prakse 68
4. Pravni i institucionalni aspekti i kapaciteti antiterorističkog djelovanja u Crnoj Gori 72
4.1. Uvodna razmatranja 72
4.2. Zakonodavni okvir antiterorističkog djelovanja u Crnoj Gori 74
4.2.1. Krivični zakon Crne Gore 74
4.2.2. Zakon o spriječavanju pranja novca i finansiranja terorizma 77
4.2.3. Zakon o državnom tužilaštvu 79
4.3. Spremnost i opremljenost institucija Crne Gore za antiterorističko djelovanje 81
4.3.1. Ministarstvo unutrašnjih poslova – Uprava policije 81
4.3.2. Agencija za nacionalnu bezbijednost 83
4.3.3. Vojska Crne Gore 86
4.4. Potrebne reforme 88
5. Zaključak 91
Literatura 94
1. Uvod
Koliko strah utiče na razvoj jedne zajednice, čovječanstva uopšte? Koliko je globalna zajednica sposobna da se odupre jednom od najvećih strahova savremenog čovječanstva, a to je terorizam. Zasigurno terorizam stvara stanje straha i neizvjesnosti. Koliko su države spremne da stvore pravni i institucionalni okvir kako bi svojim građanima obezbijedile siguran život, koliko su spremne da odgovore ovom izazovu na međunarodnom nivou – ostaje pitanje pred čijim se odgovorom države nalaze svakodnevno.
Svaka civilizovana država u svijetu danas želi da svojim građanima obezbijedi mir, stabilnost i sigurnost. Upravo terorizam je osnovna prijetnja jednoj takvoj težnji. Terorizam je globalna prijetnja današnjice, bez granica. Imajući u vidu ovu činjenicu, neophodno je da države organizovano i sitematski pristupe suzbijanju terorizma, primjenjujući kako preventivne, tako i represivne mjere. Polazeći od činjenice da je terorizam, kako sam već naglasio, globalna prijetnja čovječanstvu, nepohodno je povezivanje država i njihovih subjekata na međunarodnom nivou. Upravo ovaj rad bavi se istraživanjem međunarodne saradnje usmjerene ka suzbijanju terorizma. Da bi bilo koji subjekt, u krajnjoj liniji država, mogao da djeluje i primjenjuje antiterorističke metode, neophodan je i pravni okvir za takve aktivnosti. Ovdje se moraju uzeti u obzir dva nivoa djelovanja. Prvi je unutardržavni i podrazumijeva stvaranje pravnog okvira u sistemu jedne države, kako bi njeni subjekti mogli djelovati u skladu sa zakonom. Drugi nivo je međunarodni i odnosi se na neophodnost djelovanja odnosno donošenje deklaracija i konvencija koje treba da ratifikuju sve članice međunarodnih organizacija, često i pod naznakom „obavezno“. Pored pravnog okvira borbe protiv terorizma, predmet istraživanja ovog rada je i institucionalni okvir antiterorističkog djelovanja. Koje su to institucije kako na međunarodnom, tako i na državnom nivou – nosioci borbe protiv terorizma? Koje mjere one primjenjuju i koliko su te mjere učinkovite? Posebna pažnja biće posvećena i problematizovanju ove teme u skladu sa ljudskim pravima. Kakva god zlodjela činili teroristi, i koliko god kršili zakone, moraju se poštovati i njihova prava.
Odgovor na pitanje zašto je terorizam veliki, gotovo najveći problem današnice, leži u činjenici da je „jedan od razloga zbog kojih je terorizam postao tako rasprostranjen u suvremenom međunarodnom sustavu taj što se pokazao jeftinom, nisko rizičnom, potencijalno veoma korisnom metodom borbe za sve skupine i režim.“
U konačnom, terorizam se mora posmatrati u dvije dimenzije. Jedna obuhvata period prije napada na Njujork i Vašington DC i Pentagon 11. septembra 2001. godine, a druga se odnosi na vrijeme nakon ovog napada. Nakon 11. septembra, uslijedili su i drugi napadi velikih razmjera. Teroristički napadi kao što su oni na turističke objekte u Baliju 2002. godine, te ponovo 2005. godine na putničke vozove u Madridu, na Rusku osnovnu školu u Beslanu 2004. godine, te samoubilački napadi bombama u Londonu 2005. godine, dokaz su stalne prijetnje koju predstavlja terorizam. Ovo su samo neki od terorističkih napada izvedenih nakon 2001. godine. I prije ovog ključnog datuma, u pređašnjoj eri terorizma pamte se svakako napad na izraelske sportiste u septembru 1972. godine, poznat pod nazivom „Crni septembar“, kao i mnogi napadi različitih disidentskih grupa u Turskoj u periodu od 1975. do 1980. godine. Epilog ovih napada bio je pet hiljada mrtvih i petnaest hiljada povrijeđenih. Iz svega navedenog slijedi da je „savremeni terorizam, kao jedan od vidova političkog nasilja, postao najznačajniji izazov, kako za državu i njene organe zaštite, tako i za Ujedinjene nacije“ Upravo iz razloga što je terorizam pojava karakteristična za XX i XXI vijek, pa time i svojevrsna konstanta, potrebno je ujedinjenje država u borbi protiv ove pojave. To ujedinjenje treba da se odvija u teorijskom i praktičnom smislu i da podrazumijeva ne samo pomoć nakon što se desi neki teroristički napad sa razarajućim dejstvom, kako po ljudske živote, tako i po imovinu, već i analizu i razmjenu podataka, posebno važnu u preventivnom djelovanju. U teorijskom smislu, savremeni terorizam postaje sve više predmet interesovanja nauke i terorije, pa se u razvijenim zemljama stvaraju i posebni instituti koji se bave ovom problematikom. No, to nije dovoljno. Potrebna je jasna, odlučna i konkretna reakcija država i međunarodnih institucija. Nije dovoljna reakcija samo jedne ili grupe država, već u atntiterorističke aktivnosti treba da se uključe sve civilizovane države.
Peter Sederberg je konstatovao da se terorizam može posmatrati iz tri ugla. Prvi ugao posmatranja je ratni. Terorizam i terorista su neprijatelji u ratu i svim silama treba ih poraziti. Drugi ugao gledanja je takav da se teroristi posmatraju kao kriminalci i hvataju se nakon što počine djelo. Treći ugao gledanja na ovaj problem je posmatrati terorizam kao bolest sa njegovim simptomima i uzrocima. Ove pretpostavke ne isključuju jedna drugu, već se moraju posmatrati kao jedna cijelina, te ih kao takve treba iskoristiti na pametan način i na osnovu njih djelovati u praksi.
Terorizam je nehumani aspekt razvoja savremenog društva. „Dakle, njegova nehumana suština je i dalje prisutna, usmjerena protiv osnovnih ljudskih prava i građanskih sloboda čovjeka, zato što je on sveden na objekat i upotrebljiv za ostvarivanje političkog cilja“
1.2. Definicija terorizma
„Reč može da ima više značenja, pojam samo jedno“. Upravo polazeći od ove pretpostavke, a uvažavajući složenost pojma terorizam, dolazi se do zaključka da je teško definisati ovaj pojam. Razlozi su različiti. Neki leže u činjenici da terorizimu pribjegavaju različite društvene i političke organizacije koje nastaju u različitim vremenima i istorijskim konceptima. Teškoće u definisanju pojma terorizma stvara i činjenica da se taj fenomen posmatra kao međunarodni i unutrašnji, a svaki od tih pojavnih oblika ima svoje elemente. Postoji i veliki broj međunarodnih organizacija koje tretiraju pitanje terorizma, pa stoga i veliki broj definicija. Sa pravnog stanovišta, postoje dva elementa: unutrašnje pravo država i u njegovom kontekstu definisanje terorizma najčešće kroz krivično zakonodavstvo i međunarodno pravo, u kojem postoji veliki broj protokola i konvencija. Kada je riječ o pravnoj definiciji problema terorizma, često se zanemaruje društveni odnosno politički koncept, što je najvjerovatnije posljedica činjenice da zakonska norma mora biti precizna i jasna. U kasnijoj razradi ove teme naglasak će biti upravo na pravnom aspektu. Nesporno je da svako počinjeno krivično djelo u oblasti terorizma mora imati i političke elemente, odnosno političku pozadinu. „Da nije tog elementa, fenomen terorizma ne bi privlačio toliku pažnju, a ni njegovo istraživanje ne bi bilo toliko teško“
Pri definisanju svakog pojma polazimo uglavnom od definicije u rječnicima. Prema Vujakliji, značenje pojma terorizam je sljedeće:
“vladavina zastrašivanjem, način vladanja ulivanjem straha i nasiljem; politička borba putem individualnog terora”. Ova definicija terorizma je nepotpuna, ukoliko se posmatra sa aspekta nauke čiji je predmet dublja analiza ovog fenomena. Kao što će biti napisano u nastavku rada, postoje različite definicije, a svaka od njih problem posmatra iz ugla onih koji je pišu. „O naporima za definisanjem terorizma najbolje govori podatak od 1963 do 1981. g, bilo više od 100 definicija terorizma“ Taj broj se konstantno povećava. Neki podaci danas ukazuju na činjenicu postoji oko sto pedeset definicija terorizma. Kako bi se lakše došlo do približne definicije pojma terorizma, važno je imati u vidu dvije karakteristike ovog akta, koje jasno stvaraju njegovu distinkciju u odnosu na druge forme nasilja. Terorizam uvijek pogađa lica koja nisu borci, pa stoga nije isto što i rat. Počinioci terorističkog akta žele postići nešto spektakularno, dramatično, kako bi izazvali nesigurnost i strah kod stanovništva. U nastavku biće navedene samo neke definicije. “Ja definišem terorizam kao akt nasilja ili prijetnju nasiljem protiv osoba koje nisu borci, a sa ciljem da se izvrši osveta, zastrašivanje ili na drugi način utiče na neku publiku” saopštava Džesika Stern u svojoj knjizi “Ekstremni terorizam”. Neki autori smatraju da se prilikom definisanja terorizma pažnja mora obratiti na sljedeće: terorista je politički motivisan subjekt i pripada nekoj organizaciji, njegov cilj nije samo razaranje materijalnih dobara, već i postizanje psihološkog efekta kroz širenje straha, nesigurnosti i panike. Nema podršku kritične mase stanovništva, već radi samostalno ili pripada nekoj terorističkoj organizaciji, mreži. Zahtjevi su uvijek sa političkom pozadinom i manipulacijom. Korak je ispred reakcije države i njenih organa. Moglo bi se ovako nabrojiti mnogo činjenica na koje treba obratiti pažnju, što je samo dokaz složenosti definisanja ovog pojma. Profesor Gaćinović kaže: “terorizam je organizovana primena nasilja (ili pretnja nasiljem) od strane politički motivisanih izvršilaca, koji su odlučni da izazivanjem straha, zebnje, defetizma i panike nameću svoju volju organima vlasti i građanima”
Stejt Dipartment koristi sljedeću definiciju terorizma:
„politički motivisano nasilje s predumišljajem koje se vrši protiv neborbenih ciljeva od strane podnacionalnih grupa ili tajnih agenata, obično sa namjerom da se utiče na javno mnjenje“, „nezakonita upotreba sile ili nasilja protiv osoba ili imovine u cilju zastrašivanja neke vlade, civilnog stanovništva ili nekih drugih segmenata radi promovisanja politčkih ili društvenih ciljeva,”
Ministarstvo odbrane SAD definiše terorizam kao:
“nezakonitu upotrebu – ili pretnju upotrebom – sile ili nasilja protiv pojedinaca ili imovine radi zastrašivanja vlada ili društava, često zbog postizanja političkih, verskih ili ideoloških ciljeva.”
Nameće se potreba analize navedenih definicija, tim prije što dolaze sa adresa relevantnih institucija koje su stubovi antiterorističkog djelovanja u SAD, a i na međunarodnom nivou. Definicija koju je postavio Stejt Dipartment ima svoje prednosti. Na prvom mjestu pominje se riječ “predumišljaj”, što podrazumijeva hladno, proračunato i duže razmišljanje o krivičnom djelu, načinu, te sredstvima i drugim okolnostima njegovog izvršenja. Sa pravnog stanovišta, ovo je veoma važno, s tim da je u definiciji prisutan i politički element terorizma. Naravno, ova definicija ima i svojih nedostataka, prije svega u činjenici da se ne pominje psihološki aspekt pojave. Definicija FBI-a daje naglasak na zastrašivanje, prinudu i, za razliku od prethodne, naglašava da je nasilje usmjereno ne samo na osobe, već i imovinu. Od ove tri definicije najpotpunija je definicija Ministarstva odbrane SAD. Ona navodi jasno koje su to mete ataka, s tim da nema društvene karakteristike ove pojave. Džonatan White daje nešto kraću definiciju od gore pomenutih: “terorizam je način borbe pojedinca, političkih skupina i organizacija protiv postojećih društveno-političkih sistema zasnovanih na primjeni organizovanog nasilja.” Svaka od ovih definicija podložna je kritici i analizi, poslije koje postaje jasno da neki elementi nedostaju da bi bila kompletna. Razlozi su različiti. Prvo, definicija je određena uglom posmatranja njenog autora. Ako se radi o teoretičarima, definicija će imati najviše teoretskih elemenata u smislu izvora i razloga nastanka pojave terorizma i njene refleksije na druge društvene pojave. Ukoliko se, pak, autori operativno bave ovim problemom, u centru njihove pažnje, a time i definicije, biće pitanja meta i motiva napada, kao i pitanja preventivnog i represivnog djelovanja na teroristički akt.
Na definiciju terorizma generalno je uticao teroristički napad 9/11. Od tog trenutka definicije postaju sadržajnije i operativnije.
1.2.1. Pravna definicija terorizma
U prethodnom izlaganju zaključak je da je teško, gotovo nemoguće postaviti jednu, opšte prihvatljivu definiciju terorizma. Polazeći od ove činjenice, ništa nije lakši posao ni utvrditi pravnu definiciju ovog pojma. Pravni aspekti terorizma biće razmotreni u poglavljima dva i četiri. Na ovom mjestu naznačene su samo neke dileme kako povodom definicije, tako i u vezi sa zakonima, konvencijama i protokolima čiji su predmet terorizam i antiterorističko djelovanje.
Terorizam je apsolutno nelegalan i nelegitiman akt, kako pojedinca, tako i organizovane grupe. Zakonodavstva civilizovanih zemalja krivičnim zakonom ili čak posebnim aktima definišu terorizam kao kao krivično djelo. To je, upravo, i jedini mogući način definisanja terorističkog akta sa pravnog stanovišta. Međutim, mora se voditi računa da u svakom pravu postoje pojedine okolnosti koje daju legitimitet nekim zabranjenim radnjama. Država poseže za njima u periodima vanrednog stanja i neposredne ratne opasnosti, s tim što se i lica koja izvršavaju krivična djela (krivično djelo terorizma) pozivaju na ove iste okolnosti. Nesporno je da je terorizam potrebno odrediti sa stanovišta legaliteta, posebno kako bi se napravila razlika između ove i drugih sličnih formi, kao što je gerilski rat. Upravo iz tih razloga, bilo bi dobro da u svijetu postoji jedna opšte prihvaćena pravna definicija terorizma. Međutim, stvoriti takvu definiciju Sizifov je posao. Svaka država će definisati ovo krivično djelo shodno svom unutrašnjem pravnom sistemu, a „ako bi se pridržavala takvih mjerila, međunarodna zajednica lako može da postane oruđe u rukama najrepresivnijih režima.“ Stoga je međunarodna zajednica pokušala da uspostavi pravnu definiciju terorizma na način kako je to jedino bilo moguće, od slučaja do slučaja. Međutim, moglo bi se reći da su ovi pokušaji koji se ogledaju u donošenju konvencija i protokola, većim dijelom bili neuspješni, iz više razloga, a jedan od osnovnih je što su u najvećoj mjeri neupotrebljivi u praksi, odnosno nejasni. Osim toga, definisanje dodatno komplikuje i pravni institut ekstradicije.
Kada se sagleda cjelokupna problematika definisanja pojma terorizam, činjenica je da jedinstvena definicija ne postoji. Razlog treba tražiti ne samo u nespornoj složenosti ove pojave, već i u činjenici da se definisanje uvijek vrši na osnovu potreba onog ko definiše ovaj pojam.
1.3. Konteksti terorizma
1.3.1. Konfliktni kontekst
Terorizam se na ovaj način posmatra u kontekstu rata. U konvencionalnom ratu, zaraćene strane se opredjeljuju za taktiku koja podsjeća na čin terorizma. Pojedinac koji izvodi ovakve vojne operacije, po pravilu za jednu stranu je heroj, a za drugu ne samo neprijatelj, već terorista. Ako je konflikt gerilskog tipa, koristi se taktika ne samo suprotstavljanja neprijateljskom subjektu, već i njegovim pristalicama. Karakteristično je da svaka strana u sukobu smatra i tvrdi da ne vrši terorističke akte. Primjeri ovakvog shvatanja terorizma mogu se pronaći za vrijeme Građanskog rata u SAD, kada je Federalna armija dala zadatak majoru Džonu Andersonu da uništi prugu Konfederacije, što predstavlja klasičnu sabotažu. Vojska Konfederacije uhvatila je Andersona i osudila ga za špijunažu, a pripadnici Federacije govorili su da je heroj. Interesantno je da Anderson prilikom ove operacije i u trenutku zarobljavanja na sebi nije imao uniformu, niti se borio po pravilima rata. Ovo je kasnije postala konstanta u ratovima, a vojska ovakve aktivnosti nikada ne definiše kao terorističke.
1.3.2. Istorijski kontekst
Značenje terorizma vremenom se mijenjalo. Začeci modernog terorizma nalaze se u Francuskoj revoluciji, kada su revolucionari ovaj termin koristili kako bi opisali aktivnosti francuske Vlade. Početkom dvadesetog vijeka ovaj pojam pretrpio je promjenu svog istorijskog konteksta. Terorizam se koristio „pri opisivanju nasilnih aktivnosti nekih grupa, „ Poslije Drugog svjetskog rata teroristima se smatraju grupacije koje su kritikovale evropsku dominaciju u svijetu. Radilo se o nacionalističkim grupacijama. Od druge polovine šezdesetih do prve polovine osamdesetih godina, pored nacionalističkih grupa, teroristima se smatraju i ljevičari koji su svoje nezadovoljstvo iskazivali nasiljem. U današnjem savremenom dobu, terorističke grupe su odvojene od države i podrazumijevaju nasilne aktivnosti čiji su ciljevi razaranje ljudskih resursa i materijalnih dobara.
1.3.3. Politički kontekst
Terorizam se koristi i u političke svrhe. Propaganda koja podrazumijeva etiketiranje pojedinaca i određenih grupa sa naznakom teroristi, stvara mogućnost da država prema njima primjenjuje silu kojom krši njihova osnovna ljudska prava. Etiketiranjem se stvara kritična masa u javnom mnjenju, koja je spremna da u svakom trenutku podrži antiterorističku aktivnost svoje države. Ovo ne bi bilo problematično da tu činjenicu države ne zloupotrebljavaju i tako sprovode aktivnosti na teritoriji drugih suverenih država. Klasičan primjer subverzivne aktivnosti SAD je aktivnost CIA (Odjeljenje za specijalne aktivnosti ) u Čileu.
1.3.4. Represivni kontekst
Represivni kontekst terorizma podrazumijeva strahovladu i teror koji država sprovodi nad svojim građanima. Država se u ovom slučaju koristi različitim mehanizmima, a najčešće akcijama tajne policije. Takvih primjera kroz istoriju bilo je mnogo. Ovdje valja pomenuti samo neke ključne, kao što su u političkom smislu diktatori koji su se služili ovakvim modelom valadanja: Josif Staljin u Sovjetskom Savezu, Sadam Husein u Iraku, te brojni diktatori koji su se smjenjivali u zemljama Latinske Amerike, gotovo onoliko često koliko i ustavi tih zemalja. Politička represija je teror.
1.3.5. Medijski (kontekst)
Mediji mogu u velikoj mjeri uticati na razvoj terorizma, na način što o događajima ne izvještavaju, već ih kreiraju. Osnovni cilj je prodati što veći tiraž i postići što veću gledanost. Upravo tu nastaje problem, jer terorizam, potpomognut ovakvom medijskom kampanjom, može stvoriti strah ogromnih razmjera. Masovni mediji danas terorizmu otvaraju globalne granice. Kako bi izbjegla senzacionalizam u izvještajima, televizijska kuća BBC je svojim novinarima kao obaveznu literaturu uvela vodič za terorizam. Uticaj medija bio je drugačiji prije napada 09/11. Od tog trenutka, čini se da terorističke napade možemo pratiti uživo. Za globalni karakter terorizma u velikoj mjeri zalužni su mas-mediji.
1.3.6. Zločinački (kontekst)
Postoji li razlika između terorista i kriminalaca? Da li su svi teroristi istovremeno i kriminalci? Na ovo pitanje mnogi teroretičari pokušavaju da daju odgovor. Neki smatraju da je neophodno ispitati motiv krivičnog djela, pa tek onda utvrditi da li se radi o terorizmu. Ovakvo stanovište je pogrešno, iz razloga što je krivično djelo samo ono koje je propisano zakonom kao takvo. Samim tim što je pravnim aktom definisan pojam terorizma, određena mu je pravna sadržina, on postaje pravna norma, te kao takav postaje krivično djelo, za koje je propisana sankcija.
Zaključak je da svi gore pobrojani konteksti terorizma, kao i neke njegove posebne forme kreiraju definicije pojave i istovremeno utiču na njihovu različitost.
1.4. Oblici savremenog terorizma
Za moderno shvatanje fenomena terorizma neophodno je utvrditi njegove pojavne oblike. Ovo je možda i jedan od najboljih primjera gdje se susreću teorija i praksa. Terorizam se dijeli na: konvencionalni, nekonvencionalni, ekološki i sajber terorizam. Konvencionalni terorizam podrazumijeva: teroristički udar sa distance i samoubilački terorizam. Pedesete godine XX vijeka karakteriše upravo ovaj oblik terorističkih napada. Ovakav vid napada predstavlja najbezbjedniju varijantu teroristima, jer im omogućava da putem aktiviranja eksploziva, ispaljivanjem projektila ili korišćenjem drugih razornih elemenata ugroze živote nedužnih civila i nanesu veliku materijalnu štetu, u cilju postizanja zastrašivanja. Samoubilački terorizam je problem XXI vijeka. „Pod samoubilačkim terorizmom podrazumijeva se izvođenje akcije koja ne može biti uspešna bez smrti izvršioca, a on ili ona su ga unapred svesni.“. Nekonvencionalni terorizam predstavlja nenasilno djelovanje terorista. Ovdje se koriste raznovrsne tehnike: od zloupotrebe medijskih informacija, preko podsticanja pobuna, do pripremanja državnih udara i terorističkih prijetnji. Ekološki terorizam je problem današnjice. Najčešće se radi o aktivnostima koje podrazumijevaju dizanje u vazduh brane, čime se izaziva opasnost od poplave. Ovaj vid terorizma uzima resurse kao alat i metu kao alat. Njega sačinjavaju: nuklearni, hemijski i biološki terorizam. Pored navedenih, treba pomenuti i sljedeće vrste terorizma: nacionalistički, vjerski, ljevičarski, desničarski, anarhistički i državni terorizam. Sve gore navedene vrste terorizma samo su neke od brojnih koje su izraz naučne tipologije, potpomognute realnim opasnostima od terorizma.
1.5. Istorijski razvoj terorizma kao fenomena
Fenomen terorizma, zbog njegove složenosti i u cilju boljeg razumijevanja, potrebno je sagledati sa aspekta istorijskog razvoja. Potrebno je sagledati da li je terorizam nuspojava novog doba? Pogrešno je shavatanje da terorizam nastaje u XX vijeku. Njegovi korijeni sežu daleko u istoriju. Toliko daleko, da neki autori uzimaju i period prije nove ere. Prateći razvoj instituta terorizma kroz istoriju, sagledava se i činjenica da se on mijenjao kao i njegova svrha, namjena i motivi samih terorista. Etimološki, riječ terorizam dolazi iz latinskog jezika (terror, terroris) i ima značenje veliki strah. Riječ terorizam u francuski jezik ulazi prvi put u XIV vijeku, a engleski jezik ovu riječ poznaje od prve polovine XV vijeka. U konačnom, terorizam možemo podijeliti na dva razdoblja: period do pojave modernog terorizma i period modernog terorizma. U svijetlu terorističkih napada u skorijoj prošlosti, terorizam se dijeli na period prije napada 9/11 i poslije ovog terorističkog napada.
1.5.1. Razdoblje do razvoja modernog terorizma
Neki autori smatraju da je ubistvo Gaja Julija Cezara 44. godine p.n.e. bilo teroristički akt. Ukoliko bi ova pretpostavka bila prihvaćena, bio bi to klasičan primjer atentata kao terorističkog akta. “Prva teroristička grupa osnovana je u Arabiji pre više od devetstotina godina ( 1065-1124), a na njenom čelu bio je Hasan Bin Sabah, šiitski propovjednik iz svetog grada Goma“ . Grupa je, slično današnjim teroristima, obučavala pripadnike i spremala ih za napade, a najbolji među njima sticali su titulu anđela smrti. Grupa je postojala deset godina, nakon čega je njenom kraju doprinio jedan od učenika koji je postao odmetnik. Postoji i stanovište prema kojem je prva teroristička grupa bila sekta. Njeni pripadnici nazivani su Zilotima.
Posebno se treba osvrnuti na terorizam u smislu revolucije. U istoriji su zabilježena dva događaja. Na prvom mjestu, to je Američka revolucija (1775 – 1783), koju simbolizuje čuvena Bostonska čajanka, a čija tekovina je nezavisnost od Velike Britanije, čime i nastaju Sjedinjene Američke Države. Za Evropu je Američka revolucija bila veoma važna, ali se na nju prije svega gledalo kao na „konzervativnu“. Francuska revolucija (1789 – 1795) imala je istu ideju prosvećenosti, revolucije i promjena, kao i njena američka prethodnica. Međutim, krenula je sasvim drugim pravcem. Revolucionari, sa Robespijerom na čelu, smatrali su da svim protivnicima revolucije treba „utjerati strah u kosti nemilosrdnim proganjanjem.“ Ovakva postrevolucinarna reakcija predstavlja primjer političkog terora – terora vlasti koji možemo pratiti kroz vjekove, a koji svoj vrhunac doživljava za vrijeme Hitlerove Njemačke. Posebnu pažnju treba obratiti na anarhistički period u razvoju ovog fenomena. Primjer predstavlja atentat na ruskog cara Aleksandra II. Šta je obilježilo istorijsko doba u razvoju terorizma do današnjeg modernog? Na prvom mjestu, ne smije se dozvoliti varka da se ovdje radi o nekim teroristički bezazlenim ili pokušajima bez efekta. I teror vlasti, nihilizam, revolucionarizam, terorizam kao obred, tiranoubistvo, narodna volja i još mnogi drugi istorijski oblici koji bi mogli biti predmet naučne rasprave, imaju karakter nasilja u sebi. Ovi oblici su smrtonosni i fanatični, sa civilnim žrtvama. To je upravo ono što ih čini temeljem razvoja savremenog terorizma.
1.5.2. Savremeni terorizam
I kada se govori o početku istorijskog razdoblja savremenog terorizma, ne postoji potpuna saglasnot o tome kad je nastao. Da li je potrebno tačno odrediti ovaj datum? „Postoji mišljenje da treba praviti razliku između terorizma prije Drugog svjetskog rata i terorizma modernog svijeta, pa ih shodno proteklom vremenu nazivaju „stari“ i „novi“ terorizam“ Ima i drugih mišljenja. Brus Hofman u svom djelu “Unutrašnji terorizam“ veoma precizno određuje da moderni međunarodni terorizam počinje otmicom aviona izraelske nacionalne avio-kompanije, 22. jula 1968. godine. El A1 na letu iz Rima za Tel Aviv oteli su teroristi, pripadnici terorističke grupe Narodni front za oslobođenje Palestine, koja je djelovala u sastavu Palestinske oslobodilačke organizacije (PLO). Ovo svakako nije prva otmica aviona, ali jeste prva sa političkom pozadinom odnosno ciljem. Ideja je bila razmjena talaca u avionu za palestinske teroriste koji su bili na odsluženju kazne u izraelskim zatvorima. Od tada, moglo bi se reći da počinje novo razdoblje terorističkih aktivnosti. Teroristi su postigli mobilnost, medijsku pažnju a time i globalnu prijetnju čovječanstvu. Politika postaje pozadina terorističkih napada. Nova teroristička era nazvana savremeni terorizam, doprinijela je razvoju različitih vrsta terorističkih organizacija. Nacionalistički teroristi predstavljaju grupe koje traže samopolitičko određenje. Djeluju u svojim državama, s tim da ukoliko antiterorističke aktivnosti postanu intenzivne, počinju da rade u egzilu. Karakteristično je da imaju dugotrajne kampanje i istrajnost do krajnjeg cilja. Mogu mobilisati veliki broj pristalica. Primjeri ovakvih grupa bile su IRA i ETA. Ideološki terorizam je posebno u sedemdesetim i osamdesetim godinama podstaknut idejama ekstremne ljevice. „Ti teroristi zahtijevaju promjenu cijelokupnog političkog društvenog i ekonomskog sustava, bilo prema lijevom, bilo prema desnom modelu.“ Ovakve terorističke aktivnosti sprovodile su ljevičarske grupe: frakcija Crvene armije u Njemačkoj i Crvene brigade u Italiji. Ubistvo italijanskog premijera Alda Mora bila je najznačajnija teroristička aktivnost Crvenih brigada u Italiji. Dejstva frakcija Crvene Armije ogledala su se u napadu na krupne kapitaliste, uz saradnju sa palestinskim militantima. Na sreću, danas Crvene armije više ne djeluju, a ako i postoje, to su samo segmenti koji svojom veličinom i snagom ne mogu nanijeti probleme. Naravno, oprez je i dalje potreban. Vječita borba između Izraela i Palestine (Hesbollah i Hamas), postala je ne samo istorijska konstanta, već i tipičan primjer religijsko-političkog terorizma. „Uzroci prvog i svih ostalih izraelskih ratova koji su kasnije uslijedili leže u krajnjoj isključivosti cionista s jedne strane i odbojnosti Arapa da prihvate realnost stvaranja i postojanja Židovske države na tlu Palestine.“ Ovaj citat je dokaz da religija jeste važan, ali ne i presudan element terorističkog žarišta Bliskog istoka. Teroristi jednog spora nemaju namjeru da političkim djelovanjem mijenjaju neko vladajuće političko opredjeljenje, već žele da mijenjaju odnos društva prema nekim pojavama. Tipičan primjer predstavljaju grupe za prava životinja. Posebnu pažnju zavređuje terorizam koji sponzoriše ili podržava država. Države ovakav model terorizma koriste kao oružje na domaćem terenu ili u drugim državama. Najčešće mete su visoki zvaničnici država, sa kojima postoje duboki politički i vojni sporovi, kao i pripadnici vlada u egzilu odnosno disidenti. Država za ove potrebe može koristiti resurse u vidu ljudstva i tehnike, a može „iznajmljivati“ plaćene grupe. Danas postoje brojne zemlje koje su upletene u ovakve aktivnosti: Irak, Iran, Sirija, Libija, Sudan, Talibani u Avganistanu. Primjer ovakve akcije je više atentata koje izvela Iranska država na vođe disidenata u egzilu.
1.5.3. Primjeri terorističkih pokreta
Smatrajući važnim da se u uvodnom dijelu rada u kratkim crtama pomenu neke od terorističkih grupa koje su aktivno djelovale ili još uvijek djeluju, u nastavku biće riječi o grupi IRA. Izbor ove grupe je opredjeljenje autora.
Irska republikanska armija (IRA) – Nova IRA formirana je 1921. godine. Njen osnovni cilj je osloboditi se britanske vlasti i dominacije. Pored političkog, ovaj sukob karakterišu i vjerska ubjeđenja i razlike između suprotstavljenih strana, odnosno izrazito katoličkog dijela irskog ostrva i protestanskog britanskog. Djelovanje IRE je vezano za Irsku, a ponekad se napadi prenose i na Veliku Britaniju. IRA karakteriše „sklonost za neograničenom upotrebom nasilja“ Iako terorizam podrazumijeva napade na civile, ovdje se moraju pomenuti dva napada na subjekte koji personalizuju britansku monarhiju, jer su uticali na širenje straha, nesigurnosti među građanima, koji su posebno pojačani usljed napada na simbole Kraljevine. Napad na britansku armiju 1979. i ubistvo ser Mauntbatena i uz njega 18 vojnika, kao i pokušaj atentata na kraljevku porodicu, od kojeg su odustali – samo su neki u dugoj istoriji terorističkog djelovanja ove grupe. Danas je zvanična IRA rasformirana i ne vrši terorističke aktivnosti.
Na kraju, da li treba tražiti datum prelaska sa jednog na drugi istorijski tok terorizma? Ne, jer to ne treba da bude cilj. Cilj treba da bude da se iz aktivnosti različitih teorističkih organizacija u prošlim vremenima izvuku iskustva o antiterorističkom djelovanju. Proučavanjem prošlosti ovih događaja može se predvidjeti i formiranje novih terorističkih grupa, jer su ove prošle njihov temelj. Istorijski kontekst terorizma i datume vezane za njega treba posmatrati isključivo u svijetlu događaja i okolnosti pod kojima su se desili. Kao zaključak, ostaje otvoreno pitanje da li je ova podjela dobra ili je potrebno pristupiti novoj, terorizam prije 9/11 i poslije 9/11.
2. Uopšteno o međunarodno-pravnim normama
U razmatranju problematike antiterorističkog djelovanja nameće se pitanje da li je moguće suprotstaviti se ovoj pojavi u praksi, bez pravnog okvira? Odgovor je – apsolutno ne. Pravni okvir, kako u domaćem zakonodavstvu, tako i na međunarodnom nivou je conditio sine qua non antiterorističke aktivnosti. Prije početka razmatranja međunarodno-pravnih normi u oblasti terorizma, treba krenuti od definicije međunarodnog prava. „Njime se uspostavljaju uzajamna prava i obaveze država. Međunardnim pravom se uređuju odnosi među državama tako što se određuje ponašanje država u međusobnim odnosima. Neke aktivnosi se zabranjuju, a druge se nalažu.“ Međunardno pravo iskazano ovom definicijom predstavlja skup pravnih dokumenata, o čijoj sadržini i načinu donošenja postoji saglasnost među državama. Ovako donesenim pravnim dokumentima neke aktivnosti se zabranjuju, a neke nalažu. Prethodno navedeno ide u prilog činjenici da je država u međunarodnom pravu, odnosno u međunarodnim odnosima pravni subjekt. Da li je država dužna da poštuje pravne norme međunarodnog prava i koja je njihova pravna snaga, glavno je pitanje? Polazeći od činjenice da je međunarodno pravo proizvod saglasnosti volja ugovornih strana (čitati država), postavlja se pitanje da li je država koja nije potpisnica nekog međunarodo-pravnog dokumenta obavezna i da ga poštuje? Najbliži odgovor ovom pitanju jeste da neka međunarodna institucija koja je donosilac takve norme izda preporuke da država pristupi potpisivanju i poštuje norme međunarodno-pravnog dokumenta. Sporazumom države formiraju međunarodne institucije, kao što su recimo UN. Ova organizacija donosi čitav niz deklaracija, konvencija i rezolucija po raznim osnovama i o različitim pitanjima i problemima. Uprkos ovoj činjenici, ni jednoj državi nije moguće, makar u pravnom smislu nametnuti obavezu poštovanja neke deklaracije ili drugog dokumenta. Postoje drugi načini (najčešće diplomatski i ekonomski) da se ovaj cilj postigne. Kada je riječ o UN, treba napomenuti da posebnu snagu imaju rezolucije Savjeta bezbjednosti UN. „Tamo gde završava isključiva vlast jedne države, a postoji potreba za daljom međudržavnom akcijom dve ili više država, počinje međunarodna nadležnost i međunarodno pravo“. Prethodni citat najbolje pokazuje odnos vlasti jedne države, njenog pravnog sistema i međunarodnog prava. Takođe, odgovor na pitanje da li će učestvovanjem u kreiranju međunarodnog prava država izgubiti na svojoj, ustavom zagarantovanoj suverenosti treba potražiti u sljedećem obrazloženju. Međunarodno pravo je potreba, kompromis ali i pravni poligon za nastanak novih pravnih pravila i ujednačavanja pojedinih grana unutrašnjeg pravnog sistema država. Danas je sve učestalija pojava da se norme donesene na međunarodnom nivou implementiraju u unutrašnje pravo država. Država neće izgubiti na svojoj izvornoj suverenosti, ali će kao sudionik u stvaranju jedne međunarodno-pravne norme izgubiti mogućnost da je ukida, mijenja prema svom nahođenju ili tumači na način kako bi joj u tom trenutku odgovaralo.
Odnos države i međunarodne zajednice, odnos unutrašnjeg i međunarodnog prava, jeste i biće predmet mnogih rasprava. Bez obzira na ovu činjenicu, međunarodno pravo i njegove norme treba shvatati kao mogućnost kompletiranja pravnih sistema, popunjavanje pravnih praznina, čime se izbjegava primjena kaučuk pravnih normi. Ovo se ostvaruje implementacijom međunarodno-pravnih normi u unutrašnje pravo država. Države na ovaj način mogu rješavati međusobne probleme mirnim putem, bez upotrebe sile. Ne treba zaboraviti činjenicu da u svakoj epohi međunarodnih odnosa ima pojedinih država koje su „ravnopravnije“ od drugih, povlašćene i privilegovane u odnosu na druge države. „Stiče se utisak da se u svakom veku, kao da je u pitanju neki prirodan zakon, pojavljuje jedna zemlja koja poseduje moć i volju, kao i intelektualnu i moralnu snagu, da u skladu sa sopstvenim sistemom vrednosti oblikuje čitav međunarodni poredak.“ Bez obzira na ovu činjenicu i pitanja moći i autoriteta međunarodnog prava, na kraju međunarodnu zajednicu i njeno pravo čine države koje se tako udružene, mogu suprotstaviti „transnacionalnom kriminalu i kažnjavanju najtežih zločina.“
2.1. Istorijat nastanka antiterorističkih konvencija i protokola
Ujedinjene nacije i Evropska unija su donosioci najvećeg broja konvencija i protokola iz oblasti antiterorističkog djelovanja. Činjenica da su predlagači ove institucije, ne govori samo o važnosti tih dokumenata, već i o činjenici da se terorizam shvata kao ozbiljna prijetnja miru i stabilnosti. Svaka od konvencija odnosi se na precizno određen vid terorističke aktivnosti. Pravna nauka ne poznaje idealan model zajedništva teorije i prakse. Isto je i sa normama u oblasti antiterorizma na međunarodnom nivou. „Ova važna dokumenta nisu našla dovoljno uporišta u praksi, dakle njihova implementacija nikada nije sprovedena do kraja.“ Bez obzira na ovu činjenicu, potrebno je naglasiti da ovako stvoren pravni antiteroristički okvir ima i svoje prednosti. Na prvom mjestu uklapa se pravilo da je bolje neku oblast definisati zakonom, nego je ostaviti nenormiranu. Drugo, u velikoj mjeri rad na ovim konvencijama, protokolima i rezolucijama doveo je do antiterorističkog ujedinjenja država, kao i razmjene mišljenja i prijedloga u borbi protiv terorizma. Da li je međunarodna zajednica i međunarodno pravo dalo svoj doprinos antiterorističkom djelovanju? Odgovor je – nesumnjivo jeste. Dokaz tome su brojna dokumenta, donošena u različitim periodima, a koja pokrivaju različite oblasti antiterorističkog djelovanja.
Istorijski posmatrano, još 1930. godine, na Trećoj međunarodnoj konferenciji u Briselu i u okviru Pete komisije govorilo se o terorizmu kao deliktu. Pod terorizmom tada se podrazumijevaju različiti zločini, kao što su „izazivanje opšte opasnosti za život i zdravlje ljudi.“ Godinu dana kasnije, na Četvrtoj konferenciji u Parizu radnje koje se definišu kao terorističke povećavaju se u zavidnoj mjeri. Ženevskoj konvenciji o spriječavanju i kažnjavanju terorizma od 16. novembra 1937. godine, koju je donijelo Društvo naroda na Međunarodnoj konferenciji posvećenoj terorizmu, prethodio je splet istorijskih okolnosti. Dva atentata na jugoslovenskog kralja Aleksandra i ministra spoljnjih poslova Francuske Luisa Borthona uticala su da se na zasijedanju Savjeta Društva naroda iste godine donese rezolucija kojom se najstrože osuđuju gore pomenuti atentati. Potom je obrazovan Komitet jedanaest stručnjaka, koji se povodom ove teme sastajao dva puta. Na osnovu aktivnosti ovog tijela i donijete rezolucije, Društvo naroda je u maju 1937. godine sazvalo Međunarodnu konferenciju posvećenu terorizmu. Dvije konvencije date su državama na ratifikaciju. Prvu su ratifikovale dvadeset četiri, a drugu dvadeset tri države. Epilog ove antiterorističke pravne kampanje završen je time što nije uspostavljen Međunarodni krivični sud za suđenje počiniocima terorističkih aktivnosti. Ova konvencija pod terorizmom „podrazumijeva krivična djela upravljena protiv države i čiji su ciljevi ili priroda u tome da izazovu strah kod određenih ličnosti, grupe lica ili u publici.“(čl. 1, st. 2) Na osnovu Konvencije nabrojena su djela koja se smatraju terorističkim, a koja su morala da potpadnu pod gore navedenu pravnu definiciju terorizma. To su: ubistvo ili teška povreda šefa države, njegovog nasljednika ili bračnog druga, oštećenje javne imovine, djelo kojim se uništava ili oštećuje javna imovina, posjedovanje, proizvodnja i stavljanje u promet oružja, municije, eksplozivnih naprava, štetnih supstanci, „sa namjerom da se izvrši neko od navedenih djela.“ Analizom Konvencije zaključuje se da su pobrojana ona djela i aktivnosti koje se smatraju terorističkim. Konvencija tretira element inostranosti, jer je bila „upravljena protiv druge Visoke Strane Ugovornice“. Međutim, problem pravne prirode sadržan je u činjenici da se teško moglo dokazati da je neki teroristički akt upravljen prema nekoj stranoj državi. Drugi, svakako i najveći problem je što ova konvencija nikada nije stupila na snagu. Razloge treba tražiti u činjenici da su ovo bili sami počeci formiranja međunarodno-pravne legislative, pa je Konvencija iz 1937. godine sadržala mnoge nejasnoće u smislu pravnog definisanja pojedinih pravnih instituta, kao i neslaganja država sa odredbama Konvencije. U istorijskom kontekstu, Konvencija nije stupila na snagu usljed nailazećeg Drugog svjetskog rata, čime je skrenuta pažnja sa problema terorizma.
Drugi svjetski rat na kratko je zaustavio rad na međunarodnom pravnom okviru antiterorističkog djelovanja. Nakon završetka Drugog svjetskog rata, 1945. godine formirane su Ujedinjenje nacije. Već na Drugom zasijedanju Generalne skupštine UN 1947. godine usvojena je rezolucija 177/II. Rezolucijom se zahtijevalo od Komisije za međunarodno pravo „da pripremi nacrt zločina protiv mira i bezbednosti čovečanstva.“ Komisija je podnijela Generalnoj skupštini nacrt kodeksa, gdje se u čl.2, paragraf 6. kaže: „preduzimanje ili ohrabrenje terorističkih aktivnosti od strane vlasti jedne zemlje u nekoj drugoj zemlji, ili tolerisanje od strane vlasti jedne zemlje organizovanih aktivnosti koje su sračunate na izvođenje terorističkih akata u drugoj zemlji proglašava se zločinom protiv mira i bezbednosti čovečanstva i, prema tome u saglasnosti sa sa čl. 1, zločinom koji se nalazi u domenu međunarodnog prava.“ Analizom gore navedenog člana uočava se da ovaj nacrt kodeksa govori o zločinu koji može učiniti država. Ovaj dokument u kasnijim članovima naglašava i kriminalnu odgovornost pojednica. Iako nacrt ovog kodeksa nikada nije zaživio, niti našao primjenu u praksi, svojevrstan je primjer iskazane volje država da pristupe procesu rješavanja problema terorizma.
Nakon završetka Drugog svjetskog rata i intenziviranja terorističkih aktivnosti u zemljama Evrope, počinje i intenzivnija međunarodno-pravna aktivnost na suzbijanju terorizma. Napad palestinskih terorista na Olimpijsko selo 1972. godine u septembru mjesecu, u kojem su stradali izraelski sportisti, doveo je do odlučne reakcije međunarodne zajednice u formiranju međunarodno-pravnih antiterorističkih instrumenata. Prije ovog napada, u Tokiju je donijeta Konvencija o krivičnim djelima i nekim drugim aktima izvršenim u vazduhoplovima od 14. septembra 1963. godine, a stupila je na snagu 1969. godine. Do kraja 1989. godine Konvenciju je ratifikovalo 127 zemalja. U Hagu je 16. decembra. 1971. godine donijeta, a stupila na snagu godinu kasnije, Konvencija o suzbijanju nezakonite otmice vazduhoplova. Ovu konvenciju do 1986. godine ratifikovala je 121 država. Svoje mjesto u zakonodavnoj aktivnosti UN dobila je i Američka konvencija o terorizmu , donesena u Vašingtonu 1971. godine. Kako bi se spriječili atentati na lica pod međunarodnom zaštitom, u Njujorku je 1973. godine donesena Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju krivičnih djela protiv lica pod međunarodnom zaštitom, uključujući i lica pod diplomatskom zaštitom. Tokom sedamdestetih godina XX vijeka donesene su sljedeće konvencije: Evropska konvencija o suzbijanju terorizma (1977. godine), Međunarodna konvencija protiv uzimanja talaca (1979. godine). U Njujorku 1997. godine nastala je Konvencija o sprečavanju terorističkih napada bombama, a takođe u Njujorku 1999. godine donijeta je Međunarodna konvencija o sprečavanju finansiranja terorizma. U Njujorku je 2005. godine donijeta Međunarodna konvencija o sprečavanju akata nuklearnog terorizma.
Generalna skupština UN i Savjet bezbijednosti donosioci su brojnih rezolucija u cilju suprotstavljanja terorizmu. Treba izdvojiti rez. 48/122 „Ljudska prava i terorizam.“, rez. 51/210 iz 1996. godine kojom je „osnovan Ad Hoc Komitet otvoren za sve države članice i specijalizovane agencije UN za razvoj međunarodnog antiterorističkog prava.“ Ad Hoc Komitet za međunarodni terorizam je ovom rezolucijom formiran 1973. godine. Osnovni zadaci su bili: definicija međunarodnog terorizma, utvrđivanje uzroka međunarodnog terorizma i utvrđivanje mjera za sprečavanje međunarodnog terorizma. Poslije brojnih diskusija članica ovog komiteta, kompromisa i dogovora, Ad Hoc Komitet je tražio od Generalne skupštine UN sljedeće: „da bez rezerve osudi sve akte međunarodnog terorizma; da uzme u razmatranje debatu o uzrocima međunarodnog terorizma sadržanu u izvještaju Komiteta; da pozove sve zemlje, kao i odgovarajuće organe OUN, da doprinesu progresivnom eliminisanju uzroka međunarodnog terorizma.“ Pored citiranih, Komitet je uputio veći broj preporuka za poboljšanje aktivnosti u borbi protiv terorizma.
2.1.1. Konvencije o suzbijanju terorističkih akata u oblasti vazduhoplovstva
Konvencija o krivičnim djelima i nekim drugim aktima izvršenim u vazduhoplovima nije definisala nezakonitu otmicu vazduhoplova kao krivično dijelo. Takođe „ne postoji obaveza ugovornica da izruče počinioca krivičnog djela predviđenog Konvencijom” Iako ima određenih propusta, ona je dala nesumnjiv doprinos razvoju međunarodnog prava. „Prema tome, Tokijska konvencija je značajna, jer je to bio pionirski međunarodno-pravni akt koji se na nivou međunarodne zajednice odnosio na nezakonitu otmicu vazduhoplova.“ Nije slučajno da tematiku terorističke aktivnosti, koja se ogleda u otmici vazduhoplova, tretiraju tri konvencije (Tokijska, Montrealska i Haška). Takođe, treba dodati: protokol kojim je dopunjena Konvencija za suzbijanje nezakonitih otmica vazduhoplova, usvojena u Pekingu 10. 09. 2010. godine, dopunu Protokola o suzbijanju nezakonitih otmica vazduhoplova, potom Protokol o suzbijanju nezakonitih akata nasilja na aerodromima koji služe međunarodnom civilnom vazduhoplovstvu, kojim je dopunjena Konvencija o suzbijanju nezakonitih akata uperenih protiv bezbjednosti civilnog vazduhoplovstva, sačinjena u Montrealu 23. 09. 1971. godine. Protokol je potpisan 24. 02. 1988. godine.
U bliskoj prošlosti, do 1968. godine i otmice aviona izraelske avio-kompanije bilo je više otmica vazduhoplova. Takođe, u skorije vrijeme poznat je slučaj otmice vazduhoplova i njegovo rušenje u Lokerbiju (Engleska). Posljednji ovakav događaj je svakako promijenio svijet u svakom smislu. To su napadi zrakoplovima 9/11. Upravo iz ovih razloga, Generalna skupština je smatrala da budućnost donosi opasnost od ove vrste napada i sa pravom počela zakonodavni rad na konvenciji čiji je predmet ova aktivnost terorista.
Ova konvencija donijeta je 1970. godine u Hagu, pa se još naziva i Haška konvencija. U preambuli Konvencije kaže se da zemlje partneri (s obzirom na nezakonitu otmicu vazduhoplova prilikom leta i opasnosti po sigurnost ljudi i imovine, kao i nemogućnosti pružanja aerodromskih usluga i izazivanja straha kod ljudi u svijetu u civilnom vazduhoplovstvu) smatraju da treba kazniti prestupnika, jer ova pojava izaziva ozbiljnu zabrinutost. Da li ova preambula predstavlja snažan pravni okvir za suzbijanje ovog vida terorističkog akta? Odgovor na ovo pitanje je ujedno i odgovor vezan za sve konvencije. U samoj preambuli ne vidi se pravna snaga. Međutim, preambula može dati pogrešnu sliku o samoj konvenciji. Prvo, treba reći da je po mnogim rješenjima naprednija od Tokijske konvencije. U članu 1. navedeno je šta se smatra krivičnim djelom u smislu ove konvencije. U članu 2. zakonodavac naglašava obavezu svake države da primijeni strogu kaznenu politiku na svakog ko izvrši otmicu na teritoriji zemlje ugovornice. Da li je pitanje jurisdikcije u slučaju ovog terorističkog akta definisano? „U članu 4. naznačene su države od kojih se traži uspostavljanje jurisdikcije: država registracije vazduhoplova; država prvog slijetanja vazduhoplova; država u kojoj zakupnik ima svoje preduzetništvo“. U odnosu na Tokijsku konvenciju, po pitanju jurisdikcije ona predstavlja napredak. Prisutan je model aut dedere aut judicare odnosno ili sudi ili izruči. Konvencija ne daje mjesta državama potpisnicama da se koriste diskrecionom metodom po pitanju sudskog gonjenja otmičara.
Posmatrano sa današnje tačke gledišta, Konvencija važno pitanje otmice vazduhoplova tretira na znatno kvalitetniji način od Tokijske. Njeni kvaliteti sadržani su u činjenici da se u tekstu pominje krivično djelo otmica vazduhoplova i u velikoj mjeri razrađeno je i riješeno pitanje jurisdikcije. U zemlji u kojoj se bude sprovodio sudski proces za otmicu vazduhpolova predviđeno je da će „nadležni organi doneti odluku na isti način kao u slučajevima običnog kriminala ozbiljne prirode“. S obzirom da Konvencija nije riješila pitanje političkog krivičnog djela, to joj se može staviti na teret kao neuspjeh.
Polazeći od naziva obje konvencije, postavlja se pitanje: ako se radi o suzbijanju nezakonite otmice vazduhoplova, da li onda postoji i zakonita? Ovo pitanje može se podvesti pod termin igra riječi, pravna gimastika. Međutim, analogijom i slobodnim tumačenjem koje je sasvim legitiman način tumačenja pravnih normi, čini se da je zakonodavac morao biti pravno određeniji i senzibilniji prilikom davanja naziva samoj konvenciji. Bez obzira na mogućnost polemike po ovom pitanju, nesporna je važnost ovih konvencija kako za otmice vazduhoplova, tako i za međunarodno pravo sa normativnog aspekta.
2.1.2. Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina protiv međunarodno zaštićenih lica, uključujući i diplomatske agente
Konvencija je donijeta u Njujorku 16. decembra 1973. godine, a stupila je na snagu 1977. godine. Usvojena je na 28. zasijedanju Generalne skupštine UN. Normativno-pravni posao na izradi Konvencije završila je Komisija za međunarodno pravo koja je načinila nacrt iste. Ova konvencija je po prvi put predvidjela međunarodno-pravni instrument koji reguliše jedan od oblika u kojem se pojavljuje međunarodni terorizam. Učestali napadi na diplomatsko-konzularne agente bili su razlozi za donošenje ovog dokumenta. Pravo jasno mora odrediti pojmove u normama, kako bi se izbjegle pravne praznine, a time i slobodna tumačenja pojmova, odnosno normi.
Ko su diplomatsko-konzularni agenti? Iako se radi o međunarodnim pravnim normama, odgovor na ovo pitanje može se pronaći u Krivičnom zakonu Crne Gore. U u komentaru člana 448 istog, pod diplomatskim agentima podrazumijevaju se: šef misije (ambasador, poslanik, otpravnik poslova), savjetnici, sekretari, atašei. Osim njih, pod međunarodnom zaštitom su i šefovi država, predsjednik vlade, ministar inostranih poslova, ali samo dok ova lica borave u inostranoj zemlji, kao i članovi njihovih porodica, a zatim i nepokretnosti koje su po principu reciprociteta u vlasništvu diplomatske misije, stan i sredstva transporta.
Nakon odgovora na ovo pitanje, neophodno je dati odgovor na sljedeće: šta spada u napade na diplomatsko-konzularne agente? „Novi element je da se ubistvo, otmica i drugi napad na ličnost ili slobodu tih lica, na službene prostorije, stan ili sredstvo transporta, kao i sama prijetnja, pokušaj ili učešće u napadima na njih imaju smatrati zločinom po pravu svake države potpisnice.“ Nema sumnje da se pod napadima podrazumijevaju ubistvo i otmica. Zakonodavac je otišao i korak dalje i proširio pojam napada na ličnost i slobodu, proširivanjem pravne norme, time što se i pokušaj, prijetnja ili učešće u napadu smatra terorističkim aktom. Posmatrajući član 448 Krivičnog zakona Crne Gore, a imajući u vidu i činjenicu da se ovaj oblik terorističkog akta smatra zločinom u pravnom sistemu svake države koja je ratifikovala Konvenciju, dolazi se do zaključka da je Konvencija našla utemeljenje u domaćim pravnim sistemima.
Pitanje ekstradicije odnosno jurisdikcije u Konvenciji je riješeno na isti način kao i u prethodnim dvijema – Montrealskoj i Haškoj. Ova Konvencija ima izuzetan značaj, jer potencira međunarodnu saradnju u sprečavanju zločina ove vrste i pružanje pravne pomoći. Zbog subjekata na koje se odnosi i činjenice da zemlje međusobno uspostavljaju diplomatske odnose na bazi razmjene diplomatsko-konzularnih agenata, a imajući u vidu njihov značaj, države su u velikoj mjeri ratifikovale ovu konvenciju.
2.1.3 Konvencija protiv uzimanja talaca
Uzimanje talaca predstavlja jedan od načina izvršenja terorističkog akta. Ovaj vid ispoljavanja terorističke aktivnosti podrazumijeva postajanje dvije strane: izvršioca protivpravnog akta i pasivno lice – taoca. „Izvršilac terorističkog akta uzimanja talaca je pripadnik neke terorističke organizacije koja izvrši ili pokuša da izvrši otmicu nekog lica i preti da će ga ubiti, povrediti ili zadržati kao taoca u nameri da se prinudi neka država ili međunarodna zajednica da nešto učini ili ne učini.“
Generalna skupština UN na 31. zasijedanju, a na insistiranje ministra inostranih poslova SR Njemačke, uvrstila je u dnevni red novu tačku: Izrada međunarodne konvencije protiv uzimanja talaca. U tom periodu na čelu njemačke diplomatije nalazio se Hans Ditrih Genšer. Razlozi podnošenja ovog prijedloga bili su sve učestaliji napadi uzimanjem talaca, što je dodatno doprinosilo nesigurnosti na nivou međunarodne zajednice. Nakon upisivanja ove tačke u dnevni red, ista je proslijeđena VI Pravnom komitetu Generalne skupštine UN. Na osnovu nacrta ovog dokumenta koji je podnijela SR Njemačka, formirana je ad hoc komisija od 35 članova. Diskusija nije postigla poseban efekat. Komisija je bila jednoglasna po pitanju opštih, odnosno odredbi deklarativnog karaktera. Međutim, kada je komisija prešla na rješavanje pojedinačnih i ključnih pitanja, nije bilo konsenzusa.
Nesvrstane zemlje iskazale su rezervu povodom primjene Konvencije na oslobodilačke pokrete u ovim zemljama. Ako bi akcije ovih pokreta uzimale u obzir i uzimanje talaca, onda bi se i aktivnost oslobodilačkih pokreta smatrala terorističkim aktom. To je i razlog zbog kojeg su Nesvrstani tražili da se napravi jasna distinkcija između Konvencije i borbe za oslobođenje. U svojim istupanjima Nesvrstane zemlje su iznosile i činjenice da se pod terorističkim aktom ne podrazumijevaju samo aktivnosti pojedinca, već i države, što bi u konačnom predstavljalo državni terorizam. Takođe, njihova diplomatska borba bila je usmjerena na činjenicu da Konvencija ne treba da vrši povredu teritorijalnog suvereniteta i integriteta države. Da li su zahtjevi Nesvrstanih zemalja bili opravdani? Uzimajući u obzir istorijske okolnosti nastanka i prošlost država ovog bloka, njihovi zahtjevi su potpuno opravdani. Oni predstavljaju prevenciju u očuvanju suvereniteta i inegriteta. Sa pravnog stanovišta, usvajanjem ovih zahtjeva, moglo bi se reći amandmana, Konvencija gubi na svojoj snazi i smanjuje dijapazon djelovanja. Zahtjevi Nesvrstanih izazvali su politička neslaganja, posebno kada je u pitanju bio prijedlog „političke nezavisnosti, pitanje teritorijalnog azila, klauzula o zabrani ekstradicije u pojedinm slučajevima (jordanski amandman) i formulisanje konačnog teksta preambule.“ Posebno neslaganje izazvalo je pitanje aparthejda. „Prilikom definitivnog usaglašavanja definitivnog teksta o oslobodilačkim pokretima, Nesvrstane zemlje su tražile da se pored kolonijane dominacije, strane okupacije i rasističkih režima ubaci u tekst i aparthejd“ Ovaj prijedlog bio je neprihvatljiv za zapadne zemlje koje su se pozvale na tekst Dodatnog protokola 1. (čl.1. pragraf 4.) od 1977. godine, koji je identičan, ponovljen u kompromisnoj klauzuli, rekavši da se u njemu ne pominje riječ aparthejd. Nesvrstane zemlje su prihvatile ovo tumačenje, ali su tražile da u izvještaj Komiteta uđe pojašnjenje da se pod rasističkim režimima podrazumijeva aparthejd, što je drugoj strani odgovaralo. Kompromisno je riješeno i pitanje Entube klauzule, klauzule o nepovredivosti teritorijalnog integriteta i političke nezavisnosti država. Poslije intenzivnih diplomatskih aktivnosti, nađeno je rješenje u sljedećem tekstu: „ništa u ovoj konvenciji ne može biti protumačeno kao opravdanje za povredu teritorijalnog integriteta ili političke nezavisnosti u suprotnosti sa Poveljom UN.“
Nakon brojnih diplomatskih aktivnosti i pravnog usklađivanja, Konvencija je donesena 1979. godine. Član 1. Konvencije definiše prekršaj „uzimanje talaca“, a član 2. naglašava da se pokušaj i saučesništvo smatraju prekršajem iz člana 1. Konvencije. Pozivaju se države da ovaj delikt uvrste u svoje unutrašnje pravo i kvalifikuju ga kao krivično djelo. Konvencija sadrži i načela aktivnog i pasivnog suvereniteta. Konvencija sadrži princip aud dedere aut jure (ili izruči ili sudi). Pitanje ekstradicije riješeno je na način da se ona odbija zbog rasne pripadnosti, vjeroispovijesti, nacionalne pripadnosti, etničkog porijekla ili političkog uvjerenja. Po pitanju ekstradicije uvodi se novo pravilo da „država moliteljica obezbijedi slobodan krivični postupak“
Da li je Konvencija uticala na razvoj međunarodnog prava i kako? Odgovor treba potražiti u činjenici da je ona proizvod izuzetne diplomatske aktivnosti država, pa time i proizvod kompromisa. Stoga, ona na jedan širi način tretira ovaj teroristički akt, popunjavajući tako praznine u međunarodnom pravu. Konvencija podrazumijeva primjenu kako preventivnih, tako i represivnih mjera. „Po prvi put se u jednoj međunarodnoj konvenciji ovakvog tipa legalizuje i kao takva reafirmiše borba oslobodilačkih pokreta.“ Sa stanovišta međunarodnih odnosa, najvažnija je činjenica nepovredivosti teritorijalnog integriteta.
2.1.4 Međunarodna konvencija o spriječavanju terorističkih napada bombama
Konvencija je nastala u Njujorku 1997. godine i tretira gotovo najčešći vid terorističkih napada. Teroristički napad bombama spada u konvencionalni terorizam, odnosno „ubilački terorizam sa distance.“ Ovaj vid napada je najbezbjedniji za teroriste, jer se ne izlažu direktno samom napadu, već eksplozivnu napravu aktiviraju sa distance. Ovaj akt može se vršiti postavljanjem eksplozivnih naprava, ispaljivanjem projektila i korišćenjem drugih sredstava koja nanose gubitak u ljudstvu i veliku materijalnu štetu. Žrtve su civili, a motiv je politički.
Konvencija „propisuje režim univerzalne jurisdikcije za nezakonitu i namjernu upotrebu ekspoloziva i drugih smrtonosnih materijala radi ubijanja ili telesnog razaranja ljudi ili prouzrokovanja velike materijalne štete na takvim mestima.“ „U članu 1 stav 3, b. Konvencije kažnjiv je napad na strateška mjesta od javnog interesa, kao što su vodovodi, kanalizacioni sistemi, energetski izvori, izvori goriva i komunikacije. Takođe, članom 1. stav 5, kažnjiv je napad na javna mjesta odnosno zgrade, ulice ili druga mjesta otvorena za javnost. Članom 1. stav 6, kažnjiv je napad na javni sitem prevoza.“ Zakonodavac je čitavim nizom članova definisao mjesta, tačke bombaških napada, što predstavlja dijelom dobru stranu ove konvencije. Na taj način obuhvaćen je veliki dio strateških tačaka i potencijalnih meta bombaških terorističkih akata, ali se tim nabrajanjem rizikuje da neki objekt bude izostavljen. U daljem tekstu Konvencije vidi se da je pokušaj, organizovanje i podsticanje na izvršenje ovog krivičnog djela kažnjiv. Kažnjavanjem prethodno pomenutih aktivnosti postiže se preventivna antiteroristička mjera, jer se kroz pravni sitem kažnjavaju počinioci, bez obzira što samo krivično djelo nije učinjeno. U slučaju dokazivanja ovih aktivnosti, napušta se prostor predviđen za prezumpciju nevinosti u konkretnom slučaju i stvara se mogućnost penalizacije počinioca, čime se realizacija prijetnje otklanja. Članom 3. Konvencija isključuje univerzalnu jurisdikciju ako je djelo počinjeno na teritoriji samo jedne države, u slučaju da su počinilac i oštećena strana državljani te države, a nijedna država nema pravnog interesa za njihovo potraživanje i sprovođenje sudskog postupka. Član 3. će se primjenjivati ukoliko nije u koliziji sa članom 6. stav 1 i 2, koji obavezuje državu ugovornicu da preduzme sve potrebne mjere za utvrđivanje svoje jurisdikcije, sa izuzetkom što će se ukoliko to bude prikladno, primjenjivati članovi od 10. do 15. koji se odnose na uzajamnu podršku i saradnju u borbi protiv ovog oblika terorizma. Član 20. određuje da se “svaki spor između dve ili više država ugovornica koji se odnosi na tumačenje ili primenu ove konvencije, koji ne može da se reši pregovorima u razumnom roku, na zahtev jedne od njih podnosi se na arbitražu. Ako, u roku od šest meseci od datuma podnošenja zahteva za arbitražu, strane ne mogu da postignu saglasnost o organizaciji arbitraže, bilo koja od njih može podneti spor na rešavanje Međunarodnom sudu pravde podnošenjem zahteva u skladu sa Statutom suda.”
Zaključak je da Konvencija detaljno razrađuje pitanje bombaških napada, tretirajući vrlo temeljno potencijalne mete, uz prisutan problem moguće praznine u nabrajanju. Konačno, ona problematizuje pitanje univerzalne jurisdikcije, praveći izuzetak koji se definiše članom 3, a shodno nepostojanju kolizije sa članom 6. stav 1 i 2, uz mogućnost eventualne primjene članova 10. do 15. Na kraju, Konvencija definiše i rješavanje spora nastalim po pitanju tumačenja ili primijene Konvencije.
2.1.5 Međunarodna konvencija o suzbijanju finansiranja terorizma
Konvencija je donijeta u Njujorku 1999. godine. Kolika je važnost ove konvencije? Da li je ona još jedan u nizu međunarodno-pravnih akata donijetih u cilju antiterorističkog djelovanja ili pak ima značajnije mjesto u samom pravnom sistemu?
Odgovor na ova pitanja treba potražiti u činjenici da sve antiterorističke konvencije i protokoli tretiraju određenu oblast terorističkog djelovanja. Takođe, činjenica je i da su za svaki teroristički akt, bez obzira na njegovu organizacionu strukturu i razorni element, potrebna finansijska sredstva. Bez obzira na visinu finansijskih sredstava koja se ulažu u jedan teroristički akt, ona predstavljaju conditio sine qua non puta od ideje do eventualne realizacije istog. Imajući u vidu gore navedeno, zaključak je jasan: posebnu ulogu u antiterorističkom djelovanju ima Međunarodna konvencija o suzbijanju finansiranja terorizma. Ona je međunarodno-pravni akt od posebnog značaja.
Prije izlaganja o samoj konvenciji potrebno je definisati sa pravne tačke gledišta pojam organizovanog kriminala, jer je on u neraskidivoj vezi sa finansiranjem terorizma. Zašto su ove dvije pojave povezane? U pokušaju da se objasni korelacija između njih, treba poći od definicije organizovanog kriminala. “Organizovani kriminal predstavlja vršenje krivičnih dela od strane organizovane kriminalne grupe, odnosno druge organizovane grupe ili njenih pripadnika za koje je predviđena kazna zatvora od četiri godine ili teža kazna” Jedna od karakteristika organizovanog kriminala, organizovane kriminalne grupe je i “stvaranje bliskih kontakata i veza sa istaknutim pojedincima iz sfere privrede i politike i nastojanje da se profit stečen na nezakonit način ubaci u legalne tokove.” Sprega korupcije, organizovanog kriminala i finansiranja terorizma je nesporna. Novac predstavlja robu na tržištu, kojom se najlakše i najbrže trguje. Putem korupcije, organizovane kriminalne grupe kriminalnim aktivnostima dolaze do finansijskih sredstava. Ovakav način sticanja kapitala za organizovanu kriminalnu grupu predstavlja konstantnu privrednu djelatnost. Nakon sticanja kapitala, isti različitim radnjama pokušava da “opere” i ubaci u legalne tokove. Potom se takvim novcem finansiraju terorističke aktivnosti, koje u krajnjem dovode i do realizacije zamisli terorista.
Da li se država i na koje načine može suprotstaviti finansiranju terorizma? Zbog mobilnosti kapitala i mogućnosti brzog mijenjanja bankovnih računa, te postojanja država koje predstavljaju “poreski raj” (Maršalska ostrva, Sejšeli, Holandski Antili itd.), jedina mogućnost je međunarodna saradnja, što je i predmet Konvencije. Osnovni principi preventivnog djelovanja po ovom pitanju su: nadzor nad bankarskim računima, konfiskacija imovine stečene nezakonitim radnjama i zabrana konverzije imovine. Sprovođenje finansijskih transakcija na međunarodnom nivou stvorilo je sivu zonu “poseban prostor finansijske delatnosti nevladinih i humanitarnih organizacija, gde je kontrola vrlo složena, a da ne govorimo o transakcijama u okviru muslimanskih tradicionalnih bankarskih sistema.” Zaključak uvodnog izlaganja o finansiranju terorizma može se započeti pitanjem: kako se suprotstaviti sponzorstvu terorističkih aktivnosti? Prvo, fenomen finansiranja terorizma treba posmarati kao složenu pojavu u korelaciji sa korupcijom i organizovanim kriminalom, te i ove aktivnosti treba suzbijati. Drugo, neophodna je veća transparentnost kod otvaranja bankovnih računa i finansijskih transakcija, a treći uslov je saradnja svih institucija na međunarodnom nivou, čije aktivnosti mogu doprinijeti suzbijanju finansiranja terorizma.
Međunarodna zajednica je finansiranje terorizma prepoznala kao akutni problem po bezbjednost, shvativši da je ova radnja baza, odnosno osnov svih terorističkih aktivnosti. Imajući u vidu ovu činjenicu, pristupilo se izradi Konvencije koja je i donijeta 1999. godine na zasijedanju Generalne skupštine UN.
U članu 1. Konvencije navode se i detaljno opisuju sredstva za izvršenje ovog krivičnog djela. To su: pokretne ili nepokretne stvari, materijalna ili nematerijalna sredstva, “sredstva u elektronskom obliku ne uključujući, ali ne ograničavajući se na bankarske kredite, čekove za putovanja, novčane uputnice, akcije, hartije od vrednosti, obveznice, menice i akreditive.“ Zakonodavac u istom članu, stav 2 i 3, definiše šta su to vladini ili državni objekti koji su predmet napada, a šta se smatra sredstvima, a u vezi sa članom 2. Konvencije
Članom 2. zakonodavac propisuje u kojim slučajevima lice vrši krivično djelo navodeći da su to djela definisana u aneksu Konvencije. U ostalim stavovima detaljno se navode načini i motivi izvršenja djela. Zakonodavac je temeljno razradio i definisao pitanje koje radnje predstavljaju izvršenje ovog djela. Na taj način zakonodavac je otklonio sve nedoumice i sveo na minimum moguća slobodna tumačenja ovog člana, kao i same Konvencije. Ova činjenica možda je i najveće dostignuće Konvencije.
Član 5. Konvencije kaže „ Svaka država potpisnica će, u skladu sa svojim domaćim zakonskim principima, preduzeti neophodne mere da omogući da pravno lice smešteno na njenoj teritoriji ili organizovano po njenim zakonima, bude pozvano na odgovornost kada je lice odgovorno za upravljanje ili rukovođenje tim pravnim licem, u tom svojstvu, učinilo krivično delo utvrđeno u članu 2. Takva odgovornost može biti krivična, građanska ili administrativna.“ Zakonodavac na jednostavan način određuje da država preduzme sve potrebne mjere kako bi se sankcionisala nedozvoljena radnja. Zakonodavac definiše širok spektar odgovornosti, od krivične do građanske. Članom 6. predviđeno je da se na učinioca primjenjuju ili međunarodno-pravne norme sadržane u Konvenciji ili norme unutrašnjeg prava. Na ovaj način se izbjegava mogućnost da počinilac ostane nesankcionisan. Takođe, ovo je pokazatelj koliko međunarodna zajednica sa dužnom pažnjom definiše finansiranje terorizma. Član 9. definiše obaveze država potpisinica i tretira pravo osumnjičenog u stavu 3. alineja od a do c. Stav 6. istog člana naglašava obavezu države da obavijesti generalnog sekretara UN i zainteresovane države i države koje su ustanovile jurisdikciju za predmetni slučaj. U članu 10. Konvencije navedena je obaveza ekstradicije u predviđenim slučajevima. Detaljno je razrađena ova problematika. Obaveza je država da sarađuju po predmetu izručenja učinilaca. Tako je u članu 11. stav 2. predviđeno da kada su dvije države potpisnice Konvencije, a država koja treba da izruči počinioca nema ugovor sa drugom državom, može se pozvati na Konvenciju.
Član 15. predviđa da, ako zamoljena država ima osnovanu sumnju, da će lice koje je izvršilac ovog krivičnog djela u državi koja ga potražuje biti krivično gonjeno „po osnovu njegove verske, nacionalne, etičke pripadnosti ili političkog ubeđenja tog lica ili da će ispunjenje zahteva naneti štetu položaju tog lica iz nekog od tih razloga.“
U članu 24. kaže se „svaki spor između dve ili više država potpisnica u vezi sa tumačenjem ili primenom ove konvencije, koji ne može da se reši dogovorom u razumnom roku će, na zahtev jedne od njih, biti podnet na arbitražu.“ Ukoliko se ne postigne dogovor, spor će se rješavati pred Međunarodnim sudom pravde, podnošenjem prijave u skladu sa Statutom Suda.
Da li ova Konvencija na dobar način reguliše ovu problematiku? Da li je njena sadržina dovoljna za suzbijanje pojave finansiranja terorizma? Ukoliko Konvencija ne bude iskorišćena za djelovanje u praksi i za sudjelovanje različitih subjekata u borbi protiv finansiranja terorizma, ostaje samo još jedan međunarodno-pravni dokument. Da li bi mogla pretrpjeti određene prave korekcije, o tome bi se moglo raspravljati. Ono što je sigurno jeste da postojeća Konvencija, ukoliko bude primijenjena u praksi, ne samo da će suzbiti pojavu finansiranja terorizma, nego će postojati mogućnost da se koriguju određeni materijalno-pravni nedostaci Konvencije.
2.1.6. Evropska konvencija o suzbijanju terorizma
Evropska konvencija o suzbijanju terorizma donesena je 1977. godine. Prema nazivu Konvencije, mogao bi se steći utisak da ona pokriva samo teritoriju Evrope. Naravno, ova činjenica donekle je i tačna, ali se ne smije zaboraviti da ni evropski kontinent nije bio pošteđen terorističkih napada. U preambuli iste navodi se da su članice Savjeta Evrope potpisnice Konvencije, te da se Konvencija donosi u cilju postizanja većeg jedinstva u borbi protiv terorizma. U preambuli se eksplicitno navodi da je cilj Konvencije da se “preduzmu efikasne mere kako učinioci takvih radnji ne bi izbegli gonjenje i kaznu.” Iako Konencija u većoj mjeri implementira pravna rješenja i institute koje su sadržani u ranije donesenim konvencijama i protokolima UN, ipak karakteriše je vrlo detaljno razrađena problematika ekstradicije. Ovo sve polazeći od činjenice da su države popisnice “uverene da je izdavanje lica posebno efikasno sredstvo za postizanje tog rezultata.”
Član 1. sublimira do tada donesene konvencije UN, kao i one čije je donošenje bilo u toku i to kroz ukazivanje na činjenicu da krivičnim djelima koja definišu ova dokumenta oduzima politički karakter. Konvencija na samom početku pokazuje svoj nesumnjivi značaj. U prvom članu Konvencija navodi krivična djela koja nemaju politički karakter. Na ovaj način smanjuje se mogućnost ometanja ekstradicije. Koliki je značaj donošenja ove Konvencije? Njen značaj je nesumnjiv, kao i doprinos razvoju međunarodnog prava, posebno u oblasti antiterorističkog djelovanja, što je vidljivo već na samom početku Konvencije. Član 2. stav 3. Konvencije kaže da se krivičnim djelom smatra i saučešništvo, kao i pokušaj izvršenja istog. Član 5. veoma jasno određuje u kojim slučajevima se neće primjenjivati nijedan član Konvencije. Posebno se ekstradicija neće sprovoditi ukoliko je zahtjev za ekstradicijom učinioca “u svrhu gonjenja i kažnjavanja lica iz razloga njegove rase, religije, nacionalnosti ili političkih stavova ili ako stanje tog lica može biti otežano zbog nekog od tih razloga.” U skladu sa poštovanjem Evropske konvencije o ljudskim pravima, kao vrhunski princip zaštite istih, ovim članom potvrđuje se njena važnost i važnost njene implementacije u pravnim aktima, kako domaćeg, tako i međunarodnog prava. Ukoliko nije došlo do povrede prava učinioca saglasno prethodnom članu, član. 6 naglašava obavezu države da uspostavi svoju nadležnost u cilju gonjenja učinoca krivičnog djela u skladu sa članom 1., u slučaju kada se atentator nalazi na njenoj teritoriji sa tim da nije izvršena ekstradicija. Uspostavljanjem nadležnosti nastaje mogućnost da se država proglasi nenadležnom. Takođe, kao i u prethodnim konvencijama, prisutan je princip “ili sudi ili izruči”. Član 8. predviđa uspostavljanje međunarodne pravne pomoći i to po zakonu zamoljene države. “Države ugovornice međusobno pružaju pravnu pomoć u krivičnim stvarima u najvećem mogućem obimu u svakom postupku koji se odnosi na krivična dela iz čl. 1 ili 2.” Pravna pomoć jedino neće biti pružena u slučajevima političkog krivičnog djela. Evropski komitet za krivične probleme prati primjenu Konvencije i pomaže da se dođe do prijateljskog rješenja između država, ukoliko sporovi postoje u vezi sa primjenom Konvencije, predviđa se članom. 9. Gotovo da ovaj mehanizam kontrole priimjene predstavlja novinu. Bez obzira na mogućnost polemisanja po ovom pitanju, od izuzetnog je značaja ovakva odredba, kao i činjenica da postoji stručno i kompetentno tijelo za kontrolu. Arbitraža, kao važan postupak, definisana je članom. 10. Predviđa da Arbitražno tijelo čine po jedan predstavnik država učesnica u arbitraži, a dva arbitra biraju trećeg. Ukoliko u roku od tri mjeseca od podnošenja zahtjeva za arbitražu jedna od strana ne odredi arbitra, to će uraditi predsjednik Evropskog suda za ljudska prava. Postoji jako složen mehanizam po pitanju izbora arbitara, koji detaljno razrađuje ovaj član Konvencije. Složenost postupka arbitraže potvrđuje činjenicu o njenoj važnosti i dokazuje koliko je zakonodavac vodio računa o principu pariteta, kao jednog od osnovnih postulata Evropske unije. Arbitražno vijeće odlučuje većinom glasova i njegova odluka je konačna.
Konvencija u članu 12. daje liberalan pristup njenom principu teritorijalne primjene. Svaka država može prilikom potpisivanja Konvencije ograničiti njenu primjenu na određeni dio svoje teritorije. Isto tako, država može i nakon ratifikacije proširiti primjenu konvencije na svojoj teritoriji i povući svoju izjavu po pitanju pristanka na naznačenu teritoriju, a dovoljno je da o tome obavijesti generalnog sekretara Savjeta Evrope. Čemu ovako liberalan stav u primjeni Konvencije i kakav se efekat njime postiže? U kontekstu principa složenosti arbitraže, uočljiva je namjera zakonodavca da liberalnim pristupom rješavanju problema terorizma na neki način ne zapostavi princip slobode u odlučivanju koji karakteriše zemlje EU, odnosno zemlje članice Savjeta Evrope. Član. 13 ističe mogućnost da države mogu izraziti rezervu prilikom podnošenja svog instrumenta ratifikacije u vezi sa izručenjem lica počinilaca krivičnog djela, saglasno članu 1. Konvencije, ukoliko smatraju da se radi o djelu koje je politički motivisano. Ona mora uzeti u obzir i detaljno proučiti sve okolnosti i težinu krivičnog djela. Interesantna je činjenica da je Savezna Republika Jugoslavija izrazila rezervu na član. 3 Zakona o potvrđivanju evropske konvencije o suzbijanju terorizma za izručenje lica, ako se krivično djelo koje je izvršio smatra političkim krivičnim djelom, za ona krivična djela koja su predviđena članom 1. Konvencije.
Kakav je uticaj Evropske konvencije o suzbijanju terorizma na međunarodno pravo? Moramo je posmatrati sa dva aspekta. Vrlo konkretno i jasno ona razrađuje princip ekstradicije. Njen drugi aspekt svakako je liberalniji pristup po pitanju obaveza država, a koje nastaju njenom ratifikacijom. Konvencija u sebi sublimira do tada usvojena prvana akta ove tematike na međunarodnom nivou, kao i ona akta koja su bila u fazi izrade. Stoga bi se moglo kazati da je prilikom njenog nastajanja zakonodavac mogao da se osloni na pravnu praksu ovih dokumenata. Konvencija maksimalno uvažava integritet država, sa posebnom senzitivnošću u odnosu na okolnosti nastanka pravnog i institucionalnog suživota država Evropske unije.
Države članice Evropske unije 2003. godine usvojile su “Okvirnu direktivu o sprovođenu odluka u EU o zamrzavanju imovine i dokaza.” Nakon terorističkih napada u Madridu, u okviru spriječavanja finansiranja terorizma, kao temelja borbe protiv međunarodnog terorizma, članice su implementirale “Konvenciju UN o spriječavanju finansiranja terorizma iz 1999. i Rezoluciju UN S/RES/1373 (2001) usmjerenu na zamrzavanje imovine.” Nemjerljiv doprinos suzbijanju terorizma dala je sadržina Konvencije Savjeta Evrope o spriječavanju terorizma iz 2005. kao i Konvencija Savjeta Evrope o pranju novca, istraživanju, zaplijeni i konfiskovanju prihoda ostavrenih zločinom i finansiranju terorizma iz 2005.
Da li konvencije i protokoli UN stvaraju idealan pravni okvir za antiterorističko djelovanje? Koliki je njihov značaj uopšte za međunarodno pravo? Da bi se odgovorilo na ova pitanja, neophodno je dati konačnu analizu svih gore navedenih konvencija i protokola. Na prvom mjestu, karakteriše ih neregulisano pitanje šta je predmet kriminalizacije. Veliku poteškoću stvara pitanje da li je učinjeno djelo političkog ili nepolitičkog karaktera. U velikom broju dokumenata krivičnim djelom se ne smatra ono djelo koje ima političke elemente. Drugo, problem postojećeg pravnog okvira je u tome što „konvencije favorizuju djelovanje nacionalnih tela i neomogućavaju eksteritorijalnu nadležnost.“ Česta je situacija da zamoljena država ne želi da izruči počinioca terorističkog akta, a država koja ga traži gotovo da nema mogućnosti da učinioca procesuira pred svojim sudovima. Sa druge strane, država koja odbije izručenje ne snosi za to nikakve posljedice. Treći problem je isti onaj koji se često pojavljuje i u unutrašnjem zakonodavstvu. Pravne norme su takve da državama ostavljaju veliko polje za slobodno tumačenje i interpretaciju. Četvrta zamjerka odnosi se na nejasno definisanu oblast djelovanja prava kroz pravne procedure i kaznenu poltiku. Države se kroz ovu prizmu posmatraju kao demokratske i nedemokratske. Svjetski poredak poziva na načela demokratije. Na taj način može se upasti u zamku i nedemokratske vlade proglasiti teroristima. Ovaj model pravne logike u bliskoj prošlosti primjenjivan je više puta. Možda i najveća zamjerka je što se donose i usvajaju nakon što se dogodi razarajući teroristički napad. Svakako, UN i cjelokupna međunarodna zajednica mogle bi poraditi na pravnom sistemu koji bi anticipirao buduće načine terorističkog djelovanja.
Posmatrajući ovako koncipiranu analizu konvencija i protokola, zaključilo bi se da one ne predstavljaju dobar pravni okvir za antiterorističko djelovanje. Međutim, čak i najveći pesimisti moraju se složiti u činjenici da ova pravna dokumenta predstavljaju ne idealan, ali dobar pravni okvir, jer treba se zapitati kako bi se uopšte moglo djelovati na međunarodnom nivou da nije ovih dokumenata. Sa druge strane, vidi se tendencija razvoja pravnih mehanizama UN i EU, kao stožera povezivanja država, pa i ta činjenica ohrabruje. Na kraju, niko ne može osporiti činjenicu da se donošenjem konvencija i protokola stvara koherentnost među državama u borbi protiv terorizma. Iskazana volja i želja u ovom pravcu djelovanja dobar je osnov za unaprijeđenje međunarodno-pravne legislative.
Na kraju, u nešto manjem obimu, ali ne i po važnosti, treba pomenuti pitanje odgovornosti država u međunarodnom pravu i pitanje međunarodne pravne pomoći u krivičnim stvarima. Posmatrajući odgovornost država u međunarodnom pravu, nameće se činjenica postojanja protivpravnog ponašanja kako fizičkih lica, tako i država na međunarodnom planu. „Stvarajući međunarodno pravo i međunarodne organizacije, države na njih prenose dio svog suvereniteta i ograničavaju svoju samovolju. Istovremeno, ostaju nadležne da se brinu o sprovođenju pravila međunarodnog prava, jer ne postoji neki „viši autoritet“ koji bi obezbijedio to pravo. To se može okarakterisati kao svojevrsni contradictio in adiecto.“ Upravo ova činjenica predstavlja i glavni problem u efikasnoj primjeni normi međunarodnog prava, odnosno u konkretnom slučaju, antiterorističkih konvencija i protokola.
Međunarodna pravna pomoć u krivičnim stvarima omogućava saradnju među državama, u cilju spriječavanja i kažnjavanja lica odgovornih za izvršenje krivičnih djela. Ova djelatnost određuje se međunarodnim ugovorima ili propisima domaćeg zakonodavstva, „a cilj joj je da, na osnovu solidarnosti i saradnje među državama, omogući krivično gonjenje učinilaca krivičnih djela i izvršenje izrečenih krivičnih sankcija i u slučajevima kada određene radnje u vezi sa krivičnim postupkom ili izvršenjem krivičnih sankcija treba preduzeti u inostranstvu.“ Šta konkretno znači međunarodna pravna pomoć i da li je ona efikasna? Odgovor treba potražiti u činjenici da ona obuhvata ekstradiciju u krivičnim stvarima, a vrste pravne pomoći konkretno su pobrojane u Zakonu. Prisutna je i temelj je mnogih antiterorističkih konvencija i protokola. Ona obuhvata i „malu krivičnu pomoć“
Zakoni unutar država i međunarodne pravne norme mogu urediti oblast saradnje država, posebno po pitanju antiterorističkih konvencija i protokola. Međutim, pošto je njihovo polje djelovanja dosta široko, a uticaj u smislu obaveznosti mali, njihova efikasnost mjeriće se stepenom svijesti država da samo međusobnom saradnjom i primjenom međunarodnih pravnih normi (čitati antiterorističkih) mogu zaštititi svoje građane od razarajućih posljedica terorističkih napada.
2.2 Ljudska prava i antiteterorističko djelovanje
Da li prema teroristima treba primjenjivati ljudska prava, da li ih treba poštovati i tretirati ih kao izvršioce bilo kog krivičnog djela? Direktno pitanje bi glasilo: imaju li teroristi pravo na ljudska prava? Nesumnjivo je da pravni akt najveće snage u državi garantuje ljudske slobode i prava. Iste garancije daju i međunarodna dokumenta, istorijski gledano od Magna Carta Libertatum, preko Američke deklaracije o nezavisnosti, Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima i Evropske konvencije o ljudskim pravima. Istorijski, postoji konstanta u njihovoj zaštiti i razvoju. Gdje se u toj konstanti nalaze terorizam? Kakav je odnos između ljudskih prava i terorizma?
„Između terorizma i ljudskih prava postoji međuzavisnost. Oni su u međudejstvu. Sa jedne strane, aktivnost terorista utiče na ugrožavanje ljudskih prava, a sa druge, mere koje se preduzumaju protiv terorista često su praćene kršenjem njihovih osnovnih prava garantovanih međunarodnim instrumentima o kršenju osnovnih prava samih žrtava koje su ciljana meta terorista.“ Zaključilo bi se da po pitanju ljudskih prava i sloboda postoje dvije suprotstavljene strane, teroristi na jednoj i njihove žrtve na drugoj strani. Ali, da li je baš tako? Mora se problematizovati i pitanje da li su neki od oblika terorizma u funkciji ostvarivanja ljudskih prava, preciznije rečeno da li je to jedan od načina borbe za realizaciju tih prava i na kraju, koliki su dometi državnog terorizma? Puno je pitanja, što samo ukazuje na složenost ove problematike.
Osnovno ljudsko pravo je pravo na život. Oduzimanje života, u kontekstu međunarodnih dokumenata koji štite ovo pravo, moguće je samo u predviđenim slučajevima (suzbijanju nereda ili pobune), uz zabranu nečovječnog postupanja. Prisutne su dvije suprotnosti: teroristički napad i antiteroristička reakcija. U oba slučaja dolazi do ograničavanja prava na život nanošenjem povreda smrtonosnog karaktera. Osnovni problem i najčešća tačka sporenja je prekomjerna upotreba sile od strane organa reda. Ova relacija ugrožava i ostala prava i slobode, kao što je sloboda kretanja. Suprotstavljene strane povezuje pitanje bezbjednosti. Stoga, „nameće se zaključak da ljudska prava treba da budu sužena i smanjena, jer čovečanstvo nema veliki prostor za izbor između ljudskih prava i bezbednosti.“ Suženje ljudskih prava u zaštiti ličnih podataka i tajnosti prepiske, ukoliko je motivisano osnovanom sumnjom u mogući teroristički napad, lično smatram opravdanim, ali onda i samo onda, pod jasno zakonom utvrđenim uslovima, bez prava i mogućnosti na zloupotrebu.
Bez ikakve sumnje, teroristi uživaju prava i slobode i bez obzira na efekte koji nastaju izvršenjem krvičnog djela, svako suprotno postupanje smatralo bi se kršenjem ljudskih prava i sloboda odnosno diskriminacijom. Za teroriste važi na prvom mjestu pravo na život. Antiteroristička reakcija koja teroristu lišava života treba da bude posljednja opcija, uz sagledavanje svih okolnosti slučaja na terenu. Terorista ne smije biti nezakonito hapšen i pritvaran na nezakonit način ili u produženom trajanju i ima pravo na pravnu sigurnost i pravedno postupanje. Zaključuje se da teroristi imaju jednak tretman kao i sva ostala lica. Njihova prava i obaveze izjednačavaju se sa licima koja su učinioci krivičnih djela, jer terorizam i jeste krivično djelo propisano zakonom, za koje je predviđena određena kazna. Za njih važi prezumpcija nevinosti, pravo na pristup sudu i pošteno suđenje. Polazeći od povezanosti bezbjednosti i ljudskih sloboda, terorizam nastaje potcjenjivanjem ova dva elementa.
Zaključak je sljedeći: potrebno je poštovati ljudska prava i slobode terorista. Sa tim u vezi, potrebno je poštovati i vrhunsko pravo, pravo na život i prava prlikom lišenja slobode. Suženje ovih prava moguće jedino u za to zakonom predviđenim slučajevima.
Države mogu antiterorističko zakonodavstvo zloupotrijebiti u cilju jačanja organa reda i davanja većih ovlašćenja istim. Na taj način, građanske slobode ostaju u drugom planu u odnosu na zaštitu javne bezbjednosti koja se može definisati kao „preterana reakcija na terorizam, cenzuru, kriminalizaciju političkih aktivnosti i militarizaciju policije.“ Neke države napravile su pravnu ravnotežu između poštovanja ljudskih prava i sloboda kada su u pitanju teroristi, a sa druge strane i posebne mjere koje se odnose na njih. Primjeri su: donošenje Zakona u slučajevima krize i o prevenciji terorizma. Države koje su se rukovodile gore pomenutim zakonom su Velika Britanija u odnosu prema Irskoj i Španija u odnosu prema Baskiji, u smislu vanrednog zakona. Gore navedena zakonska regulativa ima uporište u filozofskom pravcu neokonzervativizmu. Kombinacija navedenih zakona i neokonzervativizma potiče od istorijski poznatog dvojca Margaret Tačer i Ronalda Regana. Koliko su oni bili djelotvorni u praksi i koliko su se njima zaista štitila ljudska prava, pokazaće jedan od primjera u nastavku rada.
Prava terorista se moraju poštovati i ne smije postajati dikriminacija u bilo kom pogledu. Pravo na život, sloboda kretanja i sva druga prava i slobode moraju se poštovati, kada se ona odnose na lica koje nemaju predznak terorista. Na državi je da pronađe model pravne regulative u sve prisutnijoj suprotnosti terorističkog i antiterorističkog djelovanja.
2.2.1. Pojedine odredbe iz dokumenata EU i UN
Temeljni dokument u kojem su sadržane odredbe ljudskih prava i sloboda je Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, donijeta na zasijedanju Generalne skupštine UN, u Parizu 1948. godine. Iako na samom početku djelovanja UN, Deklaracija je predstavljala temelj za donošenje svih kasnijih dokumenata sa tematikom zaštite ljudskih prava. Njen značaj najbolje ilustruje rečenica Elenore Ruzvelt da bi Univerzalna deklaracija mogla biti Magna Carta za čitavo čovječanstvo. Dokument od izuzetnog značaja takođe je i Evropska konvencija o ljudskim pravima koju je donio Savjet Evrope, a koja je potpisana 1950. godine i temeljni je dokument u radu Evropskog suda za ljudska prava. U nastavku ovog poglavlja biće ukazano na samo neka u velikom korpusu ljudskih prava i sloboda.
2.2.1.1. Pravo na život
Član 2. stav 1. i Protokol br. 6 Evropske konvencije o ljudskim pravima kaže: pravo na život svakog čovjeka zaštićeno je zakonom. „Niko ne može biti namerno lišen života, sem prilikom izvršenja presude suda, kojom je osuđen za zločin za koji je ova kazna propisana zakonom.“ Ovo pravo može se ograničiti, što po automatizmu predstavlja i pravo na lišenje života, ako je upotreba sile više nego neophodna, a usmjerena je na odbranu lica od nezakonitog nasilja, spriječavanje bjekstva lica koje je lišeno slobode. Za pitanje odnosa terorizma i ljudskih parva interesantna je konstatacija u članu 2. pragaraf c, u kojem se navodi „zakonite mjere koje se preduzimaju radi suzbijanja nereda ili pobune.“ Ko je objekat zaštite? Ako je to svako ljudsko biće, onda šta se smatra ljudskim bićem? Tu su mišljenja različita. Američka konvencija o ljudskim pravima predviđa da se prva zaštita odnosi na period od začeća. Naravno, ovaj pojam se različito tumači u zavisnosti kako države definišu abortus. Kako god bilo, „država je dužna, dakle, da uredi svoj državni aparat tako da ovaj efikasno istraži svaki slučaj nasilnog lišenja života, te da primeni krivičnu sankciju u slučaju nezakonitog lišenja života.“ U presudi u slučaju McCann i drugi v. UK od 27. septembra 1995, serija broj 324, stavovi 146 i 147, Sud je objasnio kako shvata tumačenje člana 2. U predmetnom slučaju Sud je ocijenio da od strane UK postoji kršenje člana 2.“
2.2.1.2. Zabrana mučenja, nečovječnog i ponižavajućeg postupanja i kažnjavanja
Veći broj propisa tretira ovu zabranu, što samo govori o njenoj važnosti i važnosti prava i sloboda vezanih za ovu zabranu. Međunarodni pakt, Konvencija UN o pravima djeteta, Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i Povelja Evropske Unije su pravni dokumenti koji tretiraju ovu zabranu. Član 3. Evropske Konvencije o ljudskim pravima kaže „niko neće biti podvrgnut mučenju ili nečovječnom ili ponižavajućem postupanju ili kažnjavanju.“ Koliki stepen okrutnosti je potreban da bi se neka radnja mogla podvesti pod ovaj član? „Ne postoji neki opšti standard minimalnog nivoa okrutnosti, te on zavisi od konkretnih okolnosti, trajanja zlostavljanja, fizičkih i psihičkih posledica, starosne dobi, pola, stanja zdravlja žrtve“ Tri su nivoa zabrane i to: mučenje, nečovječno postupanje i kažnjavanje i ponižavajuće postupanje i kažnjavanje. Licu lišenom slobode država mora obezbijediti sva prava koja mu pripadaju i ne smije prema njemu primjenjivati bilo koje od metoda mučenja, zlostavljanja ili nečovječnog postupanja. Država ima obavezu da lice koje izdržava kaznu ne trpi više nego što to nalažu objektivne okolnosti izrečene kazne. Evropski sud za ljudska prava bilježi jedan od slučajeva kršenja ljudkih prava u smislu člana 3., i to u slučaju Irska v. Ujedinjeno Kraljevstvo i Ribitsch v. Austrija. Ekstradicija se može odbiti ukoliko država koja treba da je izvrši smatra da bi se izručeno lice moglo tretirati kao politički prestupnik u državi koja traži ekstradiciju. Ovo bi za posljedicu moglo imati činjenicu da će se prema ovom licu primjenjivati metode koje su zabranjene ovim dokumentima. Kao primjer može poslužiti slučaj Soering v. Ujedinjeno Kraljevstvo.
2.2.1.3. Zaštita ličnih podataka
Antiterorističko djelovanje u direktnoj je vezi sa sa zaštitom ličnih podataka. Po svojoj profesionalnoj orjentaciji, službe i ustanove koje se bave spriječavanjem kriminalnih dijela, između ostalog i terorističkih akata, dužne su djelovati preventivno. To se može jedino postići pribavljanjem podataka, kako onih koji su sadržani u praćenju prepiski i presrijetanju telefonskih poziva, tako ponekad i direktnim miješanjem u zaštitu ličnih podataka. Kako Evropska Konvencija definiše lične podatke? „Pod ličnim podacima se razumijevaju informacije koje se odnose na identifikovanu osobu ili osobu koja može da bude identifikovana, dok se pod automatskom obradom podrazumijeva njihovo sakupljanje, logička ili automatska obrada, promjena, brisanje, vraćanje ili distribucija ovih informacija kada se čini automatizovanim sredstvima.“ Granica između povrede ovog prava i potrebe prikupljanja podataka radi pravovremene antiterorističke aktivnosti je gotovo nevidljiva. Koji je razlog za ovu konstataciju? Kao prvo, sama pomisao da lične podatke, kao što su JMBG, može posjedovati neko drugi, kao i da može imati pristup telefonskim pozivima i prepisci, stvara određenu nesigurnost. Kao drugo, postoji opasnost koja nije neosnovana da se ti podaci, uzeti pod izgovorom bezbjednosti i zaštite, zloupotrijebe. Njihova zloupotreba je i zloupotreba samog čovjeka. Zato je Evropski sud za ljudska prava zauzeo stanovište da prikupljanje informacija koje se tiču pivatnog života nekog lica od strane vlasti i njenih organa predstavlja kršenje člana 8. Evropske konvencije. Važni primjeri iz sudske prakse Evropskog suda za ljudska prava, a čiji se aplikanti pozivaju na ovo pravo, su: Klass i drugi v. SR Njemačka i Malone v. Ujedinjeno Kraljevstvo.
2.2.1.4. Primjeri iz sudske prakse
Smatrajući da je nephodno na primjerima pokazati složenost odnosa između ljudskih prava i terorizma, u nastavku biće navedeno nekoliko slučajeva iz sudske prakse Evropskog suda za ljudska prava.
Slučaj Brogan vs Ujedinjeno kraljevstvo Škotske i Sjeverne Irske
T. Brogan, D. Kojl, V. MekFaden i M. Trejsi su državljani Velike Britanije. U jesen 1984. godine bili su lišeni slobode, shodno odjeljku 12. Zakona o spriječavanju terorizma (privremene mjere), a sve zbog osnovanje sumnje da su uzeli učešća u vršenju, pripremanju i podsticanju na vršenje terorizma u Sjevernoj Irskoj. Pritvor je mogao trajati 48 časova, a oni su u pritvoru ostali znatno duže od Zakonom previđenog vremena, i to odlukom državnog sekretara za Sjevernu Irsku. Sva četvorica pritvorenika su ispitivana, ali ni jedan nije bio optužen ili izveden pred sud prije nego što je oslobođen. Nakon puštanja iz pritvora, gore pomenuti su podnijeli predstavku Evropskom sudu za ljudska prava, smatrajući da im je povrijeđeno pravo garantovano Konvencijom čl. 5, stavovi od 1 do 5 i čl 13. Konvencije. Naknadno su povukli iz svog tužbenog zahtjeva povredu člana 5. stav 2. Potrebno je napomenuti da je Zakon o spriječavanju terorizma donijet kao poseban zakon u cilju suzbijanja terorističkih napada pripadnika IRE u Sjevernoj Irskoj. Njegova primjena bila je pod stalnim nadzorom Parlamenta, kao i posebne komisije formirane od nezavisnih članova.
Podnosioci predstavke naknadno su pokušali da se pozovu na član 5. stav 2. Konvencije, ali je Sud takav zahtjev odbio sa obrazloženjem da bi ponovnim prihvatanjem predstavke u dijelu ovog člana bio pravno izigran mehanizam podnošenja predstavki, što bi u budućem periodu stvorilo pravnu nesigurnost.
Nadalje, podnosioci predstavke su tvrdili da im je povrijeđeno pravo iz člana 5. stav 1 (c)” zbog toga što nisu bili uhapšeni pod sumnjom da su izvršili krivično delo, niti je svrha njihovog hapšenja bila da budu izvedeni pred nadležnu sudsku vlast.” Sud je ovdje bio saglasan sa odjeljkom 12. Zakona o spriječavanju terorizma, rekavši da se za lišenje slobode u konkretnom slučaju ne zahtijeva umiješanost u izvršenje krivičnog djela, već sumnja umješanosti u terorističke akte. Sud je smatrao da je pojam terorizam saglasan sa pojmom krivično djelo iz Konvencije. Na kraju, svaki od podnosilaca predstavke bio je ispitivan u roku od nekoliko sati po hapšenju.
Što se tiče povrede člana 5. stav 1, Sud je ostao na stanovištu da, bez obzira što lišeni slobode nisu bili izvedeni pred Sud niti optuženi, njihovo hapšenje i zadržavanje u pritvoru ima uporište u činjenici da je na taj način postojala mogućnost da se unaprijedi policijsko djelovanje u konretnom slučaju i dokažu ili opovrgnu optužbe koje su predstavljale osnov za lišenje slobode. Šesnaest glasova za i samo tri protiv bili su dovoljni da Sud ostane pri stavu da gore navedeni član nije povrijeđen.
Nadalje, Sud je smatrao da je došlo do povrede člana 5. stav 3 Konvencije.” Povreda je nastala, jer i pored fleksibilnog tumačenja ovog člana koje je ipak ograničeno u konkretnom slučaju, nisu postojale dovoljno valjane okolnosti da bi kršenje člana 5. stav 3, a u vezi sa članom 5. stav 1 (c) bilo opravdano.
Podnosioci predstavke pozvali su se i na član 5. stav 4, smatrajući da im je pravo zagarantovano ovim članom prekršeno. Sud u slučaju pozivanja lica lišenih slobode na ovaj član, mora brzo razmotriti da li je pritvor nezakonit i, ako jeste, lica pustiti na slobodu. Ovo predstavlja pravni lijek pod nazivom habeas corpus. Domaći sudovi u Sjevernoj Irskoj poznaju ovaj pravni lijek, ali su podnosioci predstavke odlučili da ga ne iskoriste i stoga je Sud smatrao da nije došlo do kršenja člana. 5 stav 4, jednoglasno.
Ujedinjeno Kraljevstvo je smatralo da nije povrijeđen član 5. stav 5 Konvencije. Država je tvrdila da se lišenje slobode definiše prema domaćem pravu. Vlada nije osporavala da kršenje člana 5. stav 3 ne bi dalo za pravo da žrtve zatraže i imaju pravo na obeštećenje kako prije, tako i nakon presude Suda i to pred domaćim sudovima. Sud je smatrao da je došlo do povrede člana 5. stav 3. Koliko je bilo složeno donijeti ovu odluku svjedoči i odnos glasova u korist podnosilaca predstavke, prema kojem je trinaest glasova bilo za i sedam protiv.
Sud je smatrao da, pošto nije došlo do povrede člana 5. stav 4, nije potrebno razmatrati dio predstavke koji se odnosi na povredu člana 13. Konvencije.
Tadag vs Turska
Slučaj se znasniva na činjenici da je lice oteto 1994. godine od strane policajaca u civilu. Podnosilac predstavke je žena ubijenog. Ona tvrdi da joj je muž otet i ubijen od strane državnih zvaničnika. Supruga je prijavila nestanak svog muža Glavnom javnom tužiocu Suda za bezbjednost, koji se upoznao sa predmetom. Tokom postupka isti je tvrdio da njen muž nije otet, te da nije bio u pritvoru. Takođe, saopštio je da je njen muž odgovoran za brojne nezakonite radnje. Nakon ovog stava sudije, žalilac je podnijela još jednu predstavku. Vlada je i dalje nastavila da negira njegovu otmicu i sadržinu predstavke, saopštivši da je lice koje je predmet predstavke promijenilo identitet i pridružilo se PKK (terorističkoj grupi Radnička partija Kurdistana). Za ovu tvrdnju Vlada je relativno lako pribavila dokaze u vidu iskaza svjedoka iz Turske. Ovoj činjenici ide u prilog i iskaz zatvorenika da ga nisu vidjeli u zatvorskoj ustanovi. Oba iskaza iznuđena su na osnovu straha i moguće represije turske Vlade.
Nije bilo kršenja člana 2. Konvencije koji tretira pravo na život u predmetnom slučaju. Nije bilo svjedoka otmice, kao ni svjedoka da je lice boravilo u pritvorskoj jedinici i lišeno života, pa je postojala samo i isključivo osnovana sumnja da lice koje je predmet predstavke moglo biti oteto i lišeno života od strane lica koja su djelovala u ime Vlade Turske. Odluka je donijeta jednoglasno.
Sud je zaključio da istraga nije sprovedena efikasno, stoga je prekršen član 2. 1 (efikasna istraga). Sud je zaključio sljedeće: „bilo je ozbiljnih nedostataka državnih organa o nestanku supruga podnosioca predstavke. Naročito je postojao manjak koordinacije između različitih činilaca koji su sudelovali u akciji.“ Manjak kordinacije doveo je do činjenice da nisu ispitani svjedoci za koje je podnosliac predstavke tvrdila da su vidjeli njenog muža u pritvoru, te policajci koji su učestvovali u njegovoj otmici. Kako nije sprovedena efikasna i adekvatna istraga, član 2. povrijeđen je u proceduralnom dijelu. Odluka suda bila je jednoglasna.
U skladu sa kršenjem člana 2. prekršen je i član 13. Konvencije, jer je zahtjev za istragom po članu 13. širi od onog određenim članom 2 . Sud je donio odluku sa šest glasova za i jednim protiv. Takođe, došlo je i do kršenja člana 38. stav 1 (a), usljed činjenice da Vlada nije obezbijedila sve neophodne uslove da bi sudstvu pomogla da ustanovi činjenice.
Sud je na kraju donio odluku shodno članu 41. da se podnosiocu predstavke naknadi nematerijalna šteta u novčanom iznosu od 14.000 eura, kao i da mu se nadoknade administrativni troškovi.
Koliko je složen odnos ljudskih prava i terorizma, ljudskih prava i antiterorističkog djelovanja? Njegova izuzetna složenest ogleda se u činjenicama koje su prisutne u ova dva sudska postupka. Pored stalne potrebe balansiranja između antiterorističkog djelovanja i ljudskih prava, što je zadatak subjekata koji se bore protiv pojave terorizma, neophodno je shvatiti jedno: ljudska prava i slobode odnose se na sve i njihov obim treba da bude toliki da uživanjem tih prava pojedinac ne remeti uživanje prava drugih. Ako se zanemari ovaj princip ravnoteže ljudskih prava i sloboda, postoji opasnost da čovječanstvo sklizne u novi, ovog puta „teroristički aparthejd.“
3. Uloga međunarodnih institucija u borbi protiv terorizma
3.1. Uopštene napomene
Da li sve međunarodne institucije učestvuju u antiterorističkom djelovanju? Da li je njihovo djelovanje nužno u borbi protiv terorizma i organizovanog kriminala, čija je veza neraskidiva? Ne bave se sve međunarodne organizacije antiterorističkim djelovanjem. One, u čijem opsegu su te aktivnosti, ne sprovode iste mjere, već rade shodno svojim mogućnostima i ciljevima. Krovna institucija koja sprovodi antiterorističke mjere je Sjevernoatlantski savez, odnosno NATO. Njegove aktivnosti su i preventivnog i represivnog karaktera, represivnom upotrebom sile u onim dijelovima svijeta koji predstavljaju bezbjednosno nestabilne zone. Pored NATO-a, izuzetno važnu ulogu imaju Ujedinjene nacije. One ne koriste represivne mjere, već normativne koje se sastoje u donošenju propisa na nivou međunarodne zajednice, a koji su bili predmet razrade u poglavlju dva ovog rada. Osim toga, uloga UN je savjetodavnog karaktera. Pitanje antiterorističkog djelovanja poseban je predmet interesovanja policijskih i obavještajnih struktura, kako na unutrašnjem, tako i na međunarodnom nivou. U antiterorističkim aktivnostima posebno se ističu aktivnosti Interpola. „Mi radimo da se obezbijedi da policije širom svijeta imaju pristup alatima i uslugama, da efikasno obavljaju svoj posao. Pružamo ciljane obuke, stručnu pomoć u istragama, relevantne podatke i bezbjedne komunikacione kanale“ Interpol danas broji sto devedeset članica, među kojima se nalazi i Crna Gora od 2006. godine. Sve države su povezane principom međunarodne policijske saradnje. Interpol posjeduje princip izdavanja potjernica za licima koja su predmet gonjenja država članica. Kada je u pitanju terorizam, za lica za kojima se traga, a izvršioci su ovog krivičnog djela izdaje se „narandžasta potjernica“. U svijetu bezbjednosne politike Interpol često nazivaju „Svjetska policija.“ Posebne policijske snage čini Europol koji je Evropska agencija za sprovođenje zakona. Osnovna uloga je borba protiv organizovanog kriminala, pranja novca, trgovine ljudima, terorizma, a danas sve više svoje aktivnosti usmjerava ka suzbijanju sajber kriminala. „Najveća bezbednosna pretnja dolazi od terorizma, međunarodne trgovine drogom i pranja novca, organizovane prevare, falsifikovanja evrposkih valuta i krijumčarenja ljudi.“ Inače, Europol djeluje na teritoriji zemalja članica Evropske Unije.
Mogu li države samostalno sprovoditi antiterorističke aktivnosti i u tome postići uspjeh koji se mjeri bezbjednošću njihovih građana? Na globalnoj pozornici, gdje terorizam ne poznaje granice, država sebi ne može dozvoliti ovakvo stanje. Stoga je, i pored učlanjenja i djelovanja kroz međunarodne institucije, neophodno da države sarađuju međusobno na policijskom i obavještajnom nivou. Međusobna saradnja se može uspostaviti i graditi jedino ako postoji visok stepen povjerenja među državnim institucijama čija je uloga vezana za antiterorističko djelovanje. Imajući u vidu činjenicu da terorizam ne poznaje granice, kao i da sve više poprima oblike organizovanog zločinačkog udruživanja sa elementima učešća vlada pojedinih država, a uz sve manje prisustvo izolovanih incidenata, jasno je da država mora imati odlučan odgovor. Stoga, da li se država sama može suprotstaviti terorističkom djelovanju? S obzirom na gore predočenu složenost terorističkog djelovanja, a shodno njegovim različitim pojavnim oblicima, više je nego jasno da države moraju djelovati zajedničkim snagama kako kroz međunarodne institucije, tako i u bilateralnom sadejstvu.
3.2. Djelovanje i aktivnosti NATO-a
NATO je nastao 1949. godine, kao vojni savez čija je osnovna, gotovo jedina aktivnost bila uspostavljanje kolektivne bezbjednosti država članica Saveza, kao i mira i stabilnosti. NATO savez nastao je Vašingtonskim ugovorom, sa jasno određenim principima funkcionisanja i odnosa prema državama. „Osnovna i trajna uloga NATO-a je, kako stoji u Vašingtonskom sporazumu, da političkim i vojnim sredstvima sačuva slobodu i bezbednost članica“ Da li NATO savez aktivnosti sprovodi samo unutar država članica? Savez ima saradnju i sa drugim državama izvan njegovog članstva. Saradnja je zasnovana na partnerskom odnosu čiji je cilj uspostavljanje i očuvanje mira i bezbijednosti. Sve učestaliji su slučajevi zajedničkih vježbi i simulacija NATO snaga sa vojskama zemalja koje nisu članice. Danas su aktivirani mnogi programi kroz koje države prolaze do punopravnog članstva u ovoj alijansi. Pravi primjer za to je program Partnerstvo za mir. Pored naznačenih aktivnosti, NATO ostvaruje široku saradnju sa državama izvan Saveza u konkretnim akcijama koje podrazumijevaju širenje bezbijednosti i stabilnosti daleko izvan granica teritorije koju obuhvata NATO sa svojim članicama. Imajući u vidu gore navedeno, jasan je zaključak: NATO savez ne djeluje samo u slučajevima bezbjednosnih kriza u zemljama članicama, već izgrađuje i partnerski odnos sa državama nečlanicama, sa osnovnim ciljem izgrađivanja sistema kolektivne odbrane, bezbijednosti i stabilnosti. Da li Savez nameće i diktira državama svoje uslove i rješenja u kriznim situacijama i da li, ako je ovo istinito, to predstavlja udar na temelje suverenosti država? Ovo pitanje izaziva različita mišljenja i analize. Jedno je sigurno – NATO savez djeluje partnerski prema onim državama koje nisu članice, a dokaz tome su i razni programi obuke, vježbi i vojne edukacije. Na državama nečlanicama je odluka da li će pristupiti programima za pristupanje NATO-u.
Tri su perioda u razvoju Sjevernoatlantskog pakta (NATO): period od njegovog nastanka do početka Hladnog rata, zatim period trajanja Hladnog rata i period nakon bezbjednosnog izazova Hladnog rata. Prvi period je relativno bezbjednosno miran i taj period Savez koristi za razvoj svojih kapaciteta. Nakon mirnog perioda dolazi Hladni rat koji podrazumijeva nesigurnost i svakodnevno pitanje narušavanja svjetskog mira; vojničkim rječnikom kazano, Savez je u visokom stepenu pripravnosti, a naglasak je na pitanju bezbjednosti. Period nakon Hladnog rata donijeće veći broj manjih ratnih žarišta, pa je aktivnost NATO-a bila njihovo spriječavanje i odgovornost za očuvanje uspostavljenog mira. Novo doba donosi i nove izazove, ovog puta u vidu globalne prijetnje terorizma.
Poslije 9/11 NATO je svoje aktivnosti usmjerio na borbu protiv terorizma. Prioriteti Saveza postali su razmjena informacija i podataka od značaja za antiteroritičko djelovanje, uspostavljanje partnerstva i saradnje sa državama nečlanicama na istom cilju, kao i drugim obavještajnim službama. Dolazi do formiranja NATO Centra za oružje za masovno uništenje (WMDC). Sve pomenute aktivnosti u službi su jačanja saradnje stvaranja operativnog i institucionalnog antiterorističkog okvira. Napadom na Njujork i Vašington, po prvi put je u dugoj istoiji Saveza aktiviran član 5. Sporazuma koji sadrži odredbu da je napad na jednu državu Saveza napad i na sve ostale. Pokreću se i ubrzavaju aktivnosti na stvaranju zajedništva u borbi protiv terorizma i oružja za masovno uništenje. NATO je imao partnere i u zemljama sa velikim međunarodnim ugledom koje nisu članice, kao što je Rusija i naravno Ukrajina. Saradnja na svim nivoima rukovođena jednom idejom – suprotstaviti se globalnom bezbjednosnom problemu – stvorila je nove dijaloge, inicijative i podrške. Od posebne važnosti je Praški samit koji je reformisao borbene i aktivnosti za podršku NATO-a. U periodu od nastanka, NATO savez je proširio svoje članstvo i sada broji dvadeset i sedam država. Stoga, moralo je doći do reforme u organizacionom smislu, a posebno u oblasti komandnog sistema. Nekadašnja podjela komandnog sistema na dio za Evropu i dio za Sjevernoatlantsko područje zamijenjena je Savezničkom komandom za operacije i Savezničkom komandom za transformacije, odnosno ACO i ACT. Na isti način kao što ni istorija svijeta neće biti ista poslije 9/11, tako će se promijeniti i djelovanje NATO-a. Sasvim je izvjesno da nastupa novo NATO doba. Od NATO samita u Vašingtonu do ovogodišnjeg samita u Čikagu u najvećoj mjeri bili su posvećeni borbi protiv terorizma. Vašingtonskim samitom koji je održan 1999. godine, počinje novi strateški koncept odbrane, shodno novim globalnim izazovima bezbjednosti. Na prvom mjestu, poklanja se posebna pažnja, kako je već ranije napisano, prijetnji od oružja za masovno uništenje. U Pragu na samitu NATO-a održanom 2002. godine akcenat je stavljen na vojni koncept odbrane od terorizma i definisan je Akcioni plan. Instanbulski samit, održan 2004. godine, uključuje i zemlje Mediterana u borbu protiv terorizma. Takođe, definisane su kritične tačke u svijetu koje podstiču razvoj i širenje terorizma. Samit u Rigi iz 2006. godine karakterističan je po tome što je uslijedio nakon terorističkih napada na Madrid (2004) i London (2005). „Na samitu u Rigi 2006. godine potvrđeno je da je terorizam globalna prijetnja, bez obzira na granice, naciju ili religiju zbog čega napori međunarodne zajednice moraju biti ujedinjeni i združeni“. Samit održan u Bukureštu 2008. godine donio je pozitivne pomake u antiterorističkom djelovanju. Zaključeno je da mora postojati najviši stepen razmjene obavještajnih podataka među svim državama, a posebno u odnosu NATO – Rusija. Deklaracija kojom je izraženo žaljenje zbog svih žrtava i nanesenih patnji terorističkim napadima, kao i jasna spremnost i odlučnost svih subjekata da terorističke aktivnosti u budućnosti spriječe – bila je zaključak NATO samita u Kelnu, kao i da se nastavi aktivan napor u suzbijanju svih radnji na stvaranju oružja za masovno uništenje. Samit je održan 2010. godine. Samit održan u Čikagu, u maju 2012. Godine, bio je posvećen usvajanju plana o povlačenju NATO trupa iz Avganistana, koje treba da se obavi do 2014. godine. Na račun Crne Gore iznesene su pohvale za do sada sprovedene reforme i aktivnosti, posebno u misiji ISAF, i data jasna podrška daljem procesu reformi do konačnog članstva naše države u NATO.
NATO nije institucija koja vrši samo teoretska razmatranja. Pošto je po prirodi vojni savez, njegovo najznačajnije djelovanje je na terenu i kriznim područjima. Da li su te akcije ujedno i antiterorističkog karaktera? Jedna od prvih akcija NATO-a je ona na prostoru bivše Jugoslavije, devedesetih godina. U tom periodu, na Balkanu egzistirao je kao složen fenomen i specifičan vid terorizma. Pogodan geografski prostor za njegov razvoj bila je Bosna i Hercegovina. Ovu činjenicu treba posmatrati sa aspekta organizovanog kriminala najgore vrste, koji podrazumijeva: krijumčarenje oružja i narkotika, ali i ljudi i njihovo podvođenje u bijelo roblje. Ako se uzme u obzir da su, i pored embarga, pronalaženi putevi za distribuciju novca stečenog organizovanim kriminalom, jasno je da je isti predstavljao novac za finansiranje terorizma. Unutrašnji terorizam na ratom zahvaćenom Balkanu zahtijeva posebno razmatranje. „Neposredno nakon terorističkih napada na Njujork i Vašington, Sjedinjene Američke Države su započele operaciju „Enduring Freedom“, antiterorističku operaciju u Avganistanu, koja je posle dva meseca upotpunjena UN-ovim međunarodnim snagama za pomoć bezbednosti (Internacional Security Assistence Force, ISAF).“ Avganistan je bio poligon za pripremu terorista. Države su borbu vodile po principu rotacije, a sve pod okriljem NATO-a. NATO je u avgustu 2003. godine u potpunosti preuzeo odgovornost za svoje aktivnosti u Avganistanu. Nakon obavljenih borbenih misija, Savez je odlukom UN preuzeo rukovođenje ISAF misijom. Ovim modelom uspostavljeno je sigurno i bezbjedno okruženje, kako u Avganistanu, tako i u regiji i cijelom svijetu, jer je u velikoj mjeri smirena bezbjednosno neuralgična tačka koja je predstavljala jedno od izvorišta terorizma. Nakon objavljivanja informacija da Irak, na čelu sa Sadamom Huseinom, posjeduje oružje za masovno uništenje GS, UN donose Rezoluciju 1441, na osnovu koje SAD kreću u napad na Irak, u misiju zvanu „Iraq Freedom“. „Godinu dana kasnije, lideri NATO-a pristali su da pruže pomoć u uspostavljanju privremene vlade u Iraku, obučavajući iračke snage bezbednosti i uspostavljajući misiju „Training Implementation“ „ Ostaje otvoreno pitanje, nakon sumnji da Irak nije imao oružje za masovno uništenje, da li je i koliko ova misija bila opravdana. Problem se može posmatrati sa više aspekata. Jedan je da se bezbjednosna situacija u Iraku popravlja, a trenutno njime upravljaju NATO, međunarodne snage, SAD i iračke snage. Po svemu sudeći, put do demokratizacije Iraka biće dug. Trenutno je najvažnije da je i ovaj potencijalni izvor terorizma bar donekle bezbjednosno saniran. U borbi protiv terorizma NATO je oformio i snage na terenu, kojima je cilj da prekinu aktivnosti terorista na Balkanu, pod nazivom „Activ Endevoir.“ Osim ove, NATO sprovodi i operaciju „Eagle Assist“ U ovoj operaciji avioni NATO snaga u sistemu za rano otkrivanje i nadzor (AWACS) sedam mjeseci nadlijetali su vazdušni prostor SAD.
Shodno novonastalim prijetnjama po bezbjednost i sigurnost, koje su bile proizvod terorizma, NATO je morao da reformiše svoju djelatnost kako bi odgovorio novim izazovima. „Tokom Praškog samita na vrhu, vlade članice su pokrenule proces modernizacije, osmišljen na način da NATO-u obezbedi efikasno nošenje sa bezbednosnim izazovima 21. veka“ Praški samit predstavljao je prekretnicu u razvoju NATO-a, na način što je ova složena struktura postavila tri sistema kao osnovu svog djelovanja. Praška obaveza za sposobnost, stvaranje, a zatim i modernizaciju NATO snaga za odgovor, ključni su elementi osposobljavanja i odgovora na nove bezbjednosne i sigurnosne izazove. Kakve je reperkusije Praški samit imao na aktivnosti Saveza u sferi antiterorističkog djelovanja? Na prvom mjestu, pokrenute su nove odbrambene inicijative koje podrazumijevaju mjere za zaštitu od napada i posljedica po stanovništvo, koje bi nastale biološkim, hemijskim ili radioaktivnim materijalom. Članice su podržale pet oružanih odbrambenih inicijativa i to: biološke, hemijske, nuklearne, radioaktivne, te pokretne laboratorije ABHO koje predstavljaju mobilne timove za reagovanje u akcidentima izazvanim dejstvom gore pomenutih elemenata. Sve ove aktivnosti u skladu su sa Partnerskim akcionim planom protiv terorizma. Osnovna uloga je zaštita civilnog stanovništva. Pored pomenutih mjera kao odgovora na novonastalu bezbjednosnu situaciju, Savez je kao prioritet postavio princip razmjene informacija i podataka o terorističkim aktivnostima. Tako je, nakon napada na SAD, formiran Obavještajni tim za terorističku prijetnju. Danas NATO kontinuirano radi na usavršavanju mehanizama za borbu protiv sajber terorizma, sve učestalijeg modela terorističkih napada.
Može li se NATO, s obzirom na svoju vojnu snagu i spremnost za djelovanje u kriznim situacijama, samostalno suprotstaviti terorizmu? Odgovor treba potražiti u činjenici da postoji institucionalizovana saradnja Saveza sa UN, EU, OEBS-om i ostalim činiocima na globalnom nivou, čiji je prioritet očuvanje mira i bezbijednosti.
Saradnja NATO i EU nije bila formalizovana sve do 2000. godine. Kako su oba subjekta radila na uspostavljanju bezbjednosnog okvira, saradnja se formalizuje NATO – EU Deklaracijom o evropskoj bezbijednosti i odbrambenoj politici. „Teroristički napadi na Sjedinjene američke države 11. septembra 2011. godine podstakli su dalje jačanje ove saradnje.“ Dokaz ovoj tvrdnji je i činjenica da je, dan nakon gore pomenutog terorističkog napada, generalni sekretar NATO-a učestvovao na raspravi Savjeta EU za opšte poslove, kako bi se razmotrila bezbjednosna situacija.
UN i NATO, dvije velike međunarodne organizacije, imaju poseban odnos. Članom 5 Vašingtonskog sporazuma određeno je da NATO može otpočeti misiju pod mandatom UN, sporazumom. U skladu sa bilateralnim diplomatskim aktivnostima, nakon vojne akcije Saveza u Avganistanu, uspostavljanje stabilnosti u ovoj državi sprovode NATO snage u misiji ISAF (Međunarodne snage za pomoć bezbjednosti), sa mandatom UN. Na ovaj način, u sadejstvu pomenute dvije institucije, postignut je mir u jednom od najkritičnih dijelova svijeta sa bezbjednosne tačke gledišta. Osim te činjenice, u samom začetku kontrolisano je i otklanjano moguće regrutovanje terorista. Na osnovu Rezolucije SB UN 1546, a nakon zahtjeva iračke privremene vlade, NATO pruža podršku u obuci iračkih snaga bezbjednosti, kao važnog činioca u borbi protiv terorizma. NATO učestvuje i doprinosi razvoju UN CTC, odnosno UN Komiteta za suzbijanje terorizma. NATO ima intenzivnu saradnju i sa OEBS-om. Savez danas djeluje u različitim misijama u Adenskom zalivu, učestvuje u raznim humanitarnim akcijama kao podrška, a sprovodi i druge aktivnosti u skladu sa svojim ovlašćenjima i shodno bezbjednosnim izazovima 21. vijeka.
Kao zaključak nameće se sljedeće: „Snage i kapaciteti atlantskih saveznika postavili su nove standarde koje će NATO vjerovatno i formalno ispratiti u novom Strateškom konceptu čije se donošenje očekuje od kraja 2010. godine.“ Period pred nama nosiće sa sobom nove izazove, jedan od njih biće i odgovor na pitanje kako se suprotstaviti terorizmu? NATO mora imati spreman odgovor na ovo pitanje.
3.3. Djelovanje i aktivnosti UN
Postoji li svjetska organizacija koja sa tolikim ugledom i značajem u međunarodnoj zajednici ujedno predstavlja pravi primjer univerzalnosti? Odgovor na ovo pitanje leži u činjenici da UN danas broje sto devedest dvije članice, sa tradicijom dugom šezdeset četiri godine, tokom koje je organizacija uspješno odgovarala na sve bezbjednosne, kao i izazove koji se tiču narušavanja svjetskog mira. Iz svega gore navedenog može se zaključiti: UN su najvažnija, najveća međunarodna organizacija sa najvećim ugledom u svijetu. UN u svom složenom djelovanju imaju sljedeće ciljeve: „održavanje međunarodnog mira i bezbednosti, razvijanje prijateljskih odnosa između naroda na osnovu uvažavanja principa jednakih prava i samoopredeljenja naroda“. U segmentu djelovanja UN u borbi protiv terorizma najznačajniji je princip kolektivne bezbijednosti. Taj princip su stvorile velike sile, u cilju održavanja mira, a sa namjerom postavljanja pravila da će akt agresije bilo koje države imati za posljedicu kolektivan odgovor ostalih država.
Antiterorističke aktivnosti UN razlikuju se od mjera koje preduzimaju druge međunarodne organizacije. Razlika je u činjenici da NATO, Interpol, Europol i ostale državne institucije povezane na međunarodnom nivou obavljaju operativne radnje prikupljanja podataka i vrše konkretne akcije na terenu, što nije slučaj u djelovanju UN. Uloga UN je „zakonodavna“ i ogleda se u donošenju deklaracija, antiterorističkih konvencija i rezolucija na nivou Generalne skupštine. O većem broju, odnosno o važnijim deklaracijama, konvencijama i rezolucijama bilo je riječi u poglavlju 2. ovog rada. U kontekstu institucionalnog antiterorističkog djelovanja, važna i nezaobilazna činjenica je da nijedna institucija ne može djelovati mimo pravnih dokumenata koje donosi Generalna skupština UN, koju čine i daju joj poseban legitimitet sto devedeset dvije zemlje članice. Konkretno, antiterorističko djelovanje međunarodnih institucija čija je to obaveza, počiva na članovima usvojenih konvencija i rezolucijama. Bez obzira na gore nevedenu činjenicu, i u ovim pravnim dokumentima mogli bi se pronaći nedostaci. To, naravno, ne znači da ih ne treba poštovati. Zajedno sa osnovnim principima UN, na ovim dokumentima temelji se djelovanje antiterorističkih subjekata.
Pored „zakonodavne“ uloge, UN karakteriše i razgranata mreža pomoćnih tijela koja na svoj način pomažu u stvaranju antiterorističkog štita na svjetskom nivou. Posebnu pažnju treba obratiti na Savjet bezbijednosti koji predstavlja najvažnije tijelo UN, sa osnovnim zadatkom održavanja mira i bezbijednosti među narodima. Stalne članice Savjeta bezbijednosti (SAD, Francuska, Velika Britanija, Ruska Federacija i NR Kina) imaju pravo veta, što predstavlja izuzetno važan mehanizam u međunarodnim odnosima. Savjet donosi rezolucije, među kojima i one koje se direktno tiču antiterorističkog djelovanja. Takođe, u njegovom sastavu nalaze se pomoćna tijela. Posebno treba ukazati na Rezoluciju iz 1990. godine (Libija, Sudan, Al Qaeda), potom Rezuluciju 1269, donesenu nakon 9/11, prema kojoj se sve države slažu da će se zajednički boriti protiv terorizma. Nakon 9/11, Savjet bezbijednosti ustanovljava Tim za antiterorističku podršku i monitoring. „Tim je obuhvatao eksperte u borbi protiv terorizma, eksperte za pravna pitanja, embargo na oružje, zabrane putovanja i finansiranje terorizma“ Rezolucijom 1373 Savjet bezbijednosti formirao je Antiteroristički komitet čije su članice bile ujedno i članice Savjeta. Rad ovog Komiteta činilo je preduzimanje preventivnih mjera prema terorističkim i kriminalnim aktivnostima. Uloga Komiteta je bila i „pružanje pomoći, promovisanje saradnje među zemljama, poštujući međunarodne instrumente za borbu protiv terorizma.“ Države članice imaju obavezu da o svojim aktivnostima u realizaciji Rezolucije 1937, podnose redovne izvještaje Antiterorističkom komitetu. Posmatrajući gore navedene antiterorističke činioce, sasvim je jasno da su UN, kao najznačajnija svjetska organizacija, sa maksimalnom posvećenošću i dužnom pažnjom prišle rješavanju problema terorizma.
Izvršni direktorat Odbora za borbu protiv terorizma (CTED) formiran je Rezolucijom Savjeta bezbjednosti 1553. Njegova osnovna uloga je da nadgleda implementaciju Rezolucije 1373 i olakšava pružanje pomoći državama članicama. Savjet bezbijednosti formirao je Radnu grupu za implementaciju borbe protiv terorizma, čiji je zadatak da poboljša napore UN u realizaciji principa kordinacije i koherentnosti. Ova radna grupa, pod okriljem Savjeta bezbijednosti samostalno sprovodi aktivnosti od izuzetnog značaja za antiterorističko djelovanje UN. U prilog ovoj tvrdnji je činjenica da Radnu grupu čini trideset jedan međunarodni subjekt (CTED, DPKO, IAE, INTERPOL, UNDP, UNESCO, WHO, World Bank itd.). Posmatrajući gore pomenute i ostale subjekte u sastavu Radne grupe, vidljive su njihove potpuno različite sfere djelovanja. Svaki subjekt daje sopstveni doprinos, u skladu sa svojim mandatom. Jedino što ih ujedinjuje je borba protiv terorizma! Radna grupa je najbolji primjer funkcionalnosti UN, čiji je osnovni moto ujedinjenje u rješavanju problema na svjetskom nivou, što terorizam i jeste. Zadatak Radne grupe je da sistem UN uskladi sa potrebama zemalja članica, pružajući neophodnu podršku Strategiji borbe protiv terorizma, kao i tehničku pomoć. „Osnovni cilj je maksimiziranje uporednih prednosti svakog subjekta, da pomogne državama članicama oko četiri elementa: mjere za rješavanje uslova za širenje terorizma; mjere za izgradnju kapaciteta država za sprječavanje i borbu protiv terorizma i jačanje sistema UN u tom smislu; kako bi se obezbijedilo poštovanje ljudskih prava i vladavina prava za sve kao temelj za borbu protiv terorizma.“ U skladu sa svojim aktivnostima, Direktorat u saradnji sa državama formira i posjeduje bazu podataka o biološkim incidentima, koja je dostupna za korišćenje i bezbjedna od IT upada. Ova baza od velikog je značaja brojnim subjektima koji sprovode aniterorističke mjere u operativnom smislu, kao što je Interpol. Direktorat sprovodi projekte kojima se želi podići svijest o potrebi međusobne saradnje i razumijevanja država u borbi protiv terorizma. Takođe, Direktorat je autor brojnih publikacija na teme terorizma. Neke od njih odnose se na terorizam izveden nuklearnim i radioaktivnim napadom, druge govore o integrisanom načinu bobe protiv terorizma u smislu utvrđivanja načina kako pomoći državama. Postoje i publikacije koje ukazuju na problematiku hemijskih i biloških napada, uključujući razmjenu znanja i iskustava u ovim oblastima. Polazeći od pretpostavke složenosti problema institucionalnog antiterorističkog djeovanja, sa sigurnošcu bi se moglo reći da Direktorat sublimiranjem velikog broja različitih činilaca i ulogom unaprijeđenja i podizanja svijesti o važnosti jedinstva u borbi protiv terorizma, predstavlja najkompleksniji i jedan od najboljih načina antiterorističkog institucionalnog djelovanja.
Generalna Skupština Ujedinjenih nacija, Rezolucijom 60/288, donijela je Globalnu strategiju za borbu protiv terorizma. Strategija je proglasila terorizam najozbiljnijom prijetnjom međunarodnom miru i sigurnosti. Sve države složile su se oko važnosti donošenja Strategije, upućujući na taj način jasnu poruku teroristima da je njihovo djelovanje neprihvatljivo, te da se države neće isključivo boriti same, već će učestvovati i u zajedničkoj antiterorističkoj akciji. „Ovi praktični koraci uključuju širok spektar mjera u rasponu od jačanja državnih kapaciteta u borbi protiv terorističkih prijetnji do bolje kordinacije sistema Ujedinjenih nacija u borbi protiv terorizma.“
3.4. Djelovanje i aktivnosti EU
Često se o Evropskoj uniji misli u kontekstu skupine država velike ekonomske moći. Da li je gore navedena činjenica tačna i, ako jeste, na koji način se štiti tako veliko materijalno bogatstvo koje ima ova organizacija? Polazeći od činjenice da je neophodno osigurati bezbijednost i stabilnost velikog područja koje danas čine dvadeset i sedam država različitog stepena društvenog i ekonomskoj razvoja, neophodno je stovoriti bezbjedan ambijent za nesmetan protok ljudi, robe i kapitala, što sa sobom nosi velike rizike. Sve gore nabrojano može se iskoristiti, u kombinaciji sa organizovanim i transnacionalnim kriminalom, za vršenje terorističkih napada na brojne ciljeve u okviru velikog saveza kao što je EU.
Bez obzira na činjenicu da još nije bila stvorena EU, odmah poslije Drugog svjetskog rata 1948. godine formirana je ZEU (Zapadnoevropska unija). „Motiv formiranja ove unije jeste kolektivna odbrana pet zemalja od eventualnog oživljavanja njemačkih imperijalističkih ambicija“ EIBO (Evropski identitet bezbijednosti i saradnje) koji je formiran u okviru ZEU, gotovo da nije imao mogućnosti da se iskaže, makar ne operativno. Razlog leži u činjenici de je ZEU već 1949. godine postala dio tada isključivo velikog vojnog saveza NATO-a. Godine 1986. Savjet u Berlinu predložio je formiranje „evropskih odbrambenih koherentnih snaga“ Bez obzira na činjenicu njegove marginalizacije, EIBO postaje ponovo aktivan rekonstrukcijom iz 1992. godine. Gotovo zaboravljena ZEU i njen sastavni dio EIBO postaju predmet interesovanja kako NATO-a, tako i tek formirane EU. EU je tražila da ZEU postane njen zvanični odbrambeni subjekt, a NATO je smatrao da će isti subjekt predstavljati produženu ruku NATO-a u Evropi, stub odbrane NATO-a na prostoru EU. Neophodno je bilo naći kompromisno rješenje. Ono je postignuto na način što je ZEU promivisana od strane EU kao sistem integracije u okviru sistema EU, a ujedno predstavlja sredstvo za jačanje evropskog stuba NATO alijanse. ZEU, nadalje, ukoliko je to potrebno, može se osloniti i u svom operativnom djelovanju koristiti logističku podršku NATO-a. Ubrzo, u okviru EIBO, dolazi do formiranja Eurokorpusa koji su činile snage za brzo reagovanje, i to britansko-holandske amfibijske snage, njemačko-holandske amfibijske snage i italijansko-španske amfibijske snage. Savjet EU po pitanju odbrane i bezbijednosti usvaja odluke i reforme na samitu u Helsinkiju 1999. godine i u Lisabonu 2000. godine, na kojem su formulisane strategijske funkcije evropskih odbrambenih snaga. U okviru Evropskog vojnog štaba formirano je obavještajno odjeljenje koje sarađuje sa obavještajnim odjeljenjem NATO-a, BICES-om i satelitskim centrom TORREJON-om. U okviru bezbjednosne politike EU, formiraju se operativna tijela kao što su KEBS, OEBS, INTERPOL i EUROPOL, o kojima će više biti riječi u nastavku ovog poglavlja.
Da li je bilo potrebno čekati 1992. godinu koja označava formiranje EU da bi se prepoznala opasnost od terorističkih napada i da bi se pravila strategija za djelovanje protiv istih? Godine 1975. na insistiranje Velike Britanije, Savjet formira grupu TREVI koju su sačinjavali ministri unutrašnjih poslova i policijskih organizacija, a čiji je osnovni zadatak bio pravljenje strategije antiterorističkog djelovanja. TREVI grupa djeluje na dva nivoa. Jedan je politički koji reprezentuje ministre unutrašnjih poslova članica, a drugi je stručni i čine ga predstavnici policijskih struktura zemalja članica. Može li TREVI donositi naredbodavne odluke i kao takve upućivati ih državama članicama? Grupa donosi i upućuje savjetodavne odluke državama koje imaju slobodu odlučivanja u pravcu prihvatanja ili odbijanja. Time se zadržava i poštuje vrhunski princip uopšte, a u međunarodnom pravu primarno princip suvereniteta država. Iako je ova aktivnost bila osnovna i primarna u djelovanju TREVI grupe, njen rad obuhvatao je i pitanja prekogranične bezbijednosti i trgovine oružjem i pljačkanja banaka, što sve predstavlja mogućnosti za finansiranje terorizma. Nažalost, kao što se vidi iz navedenog, TREVI grupa nije ostala pri svom prvobitnom zadatku – antiterorističkom djelovanju, već je svoju djelatnost proširila i na suzbijanje drugih kriminalnih aktivnosti. Iako treba pozdraviti napore grupe u pravcu suzbijanja kriminaliteta, posebno prekograničnog koji je u vezi sa terorizmom, mišljenja sam da je TREVI grupa trebalo da ostane iskuljičivo na polju antiterorističkog djelovanja. Postoje TREVI 1 i TREVI 2 čiji je predmet interesovanja isključivo terorizam, kao i školovanje mladih kadrova i unaprijeđenje policijske tehnologije. TREVI 3 bavi se suzbijanjem svih drugih kriminalnih radnji osim terorizma, a TREVI 4 usklađenošću bezbjednosnih aktivnosti i pitanjem saradnje. Kakav su uticaj aktivnosti gore pobrojanih TREVI grupa imale na razvoj EU i njenu bezbjednosnu politiku? Rad ovih grupa doprinio je potpisivanju jednog broja bilateralnih i multilateralnih ugovora. Među njima, status simbola jedinstva, povjerenja i slobode kretanja ima Šengenski sporazum, potpisan 1985. godine. „U toku 1988. godine, na osnovu Šengenskog sprazuma postignut je dogovor o jačanju operativne saradnje organa i službi bezbednosti unutar EZ. Pored ostalog, na konferenciji ministara zaključeno je da je neophodno uvesti mere usklađivanja kojima se mora sprečiti eventualno ugrožavanje bezbednosti, koje nastaje otvaranjem granica i evropskog unutrašnjeg tržišta.“ U konačnom, ovaj sporazum predstavljao je svojevrstan vid kompenzacije za ukidanje svih graničnih kontrola među državama članicama. Članice EU u stalnom su radu na usavršavanju sistema bezbijednosti i sigurnosti, potpisivanjem sporazuma i protokola koji obuhvataju i borbu protiv terorizma. Vrhunski primjer aktivnosti zemalja članica je i nastanak Evropske konvencije za borbu protiv terorizma, o kojoj je bilo riječi u drugom poglavlju rada. Nakon terorističkih napada 2001. godine, pojačavaju se aktivnosti EU u pravcu antiterorističkog djelovanja. „Novembarskom odlukom Saveta 2002. godine uspostavljen je mehanizam za ocenu pravnih sistema država članica za borbu protiv terorizma; a u decembru 2002. godine odlukom Saveta uveden je niz mera kojima se promoviše policijska i pravosudna saradnja u borbi protiv terorizma.“
U dijelu koji se tiče sistema odbrane EU izuzetno mjesto zauzima Njemačka. Ova država, trenutno najveća ekonomska sila u EU, predstavlja pravi primjer opstanka, ako se u obzir uzmu istorijske okolnosti čiji je sudionik bila (Prvi i Drugi svjetski rat, rušenje Berlinskog zida, zamjena marke eurom). „Nemačka je isuviše snažna da iščezne u širem ekonomskom okviru. Na nju se već odnosi skoro polovina bruto nacionalnog proizvoda Evropske unije. Pored toga, njen udeo u budžetu EU duplo je veći od udela Velike Britanije i Francuske zajedno.“ Njemačka ima trenutno najbrojnije borbene snage u Evropi i sedmi po veličini budžet u svijetu, koji je u 2003. godini iznosio dvadeset jednu milijardu dolara. Njemačka je jedna od prvih država koja se pridružila borbi protiv terorizma nakon 09/11, na području Avganistana. Ona je pobornik stvaranja zajedničke bezbjednosne politike na nivou EU. Evropa maksimalno razvija kopnene snage i tu troši cijelih sto četrdeset miljardi dolara, što je u poređenju sa Amerikom skoro tri puta manje. Nakon napada 09/11, nijedan evropski političar, nijedna evropska zemlja nije insistirala na povećanju odbrambenih troškova. Ako se ima u vidu dosadašnji pravac razvoja vojno-bezbjednosnog sistema, ostaje zaključak da je neophodno napustiti strategiju održavanja masovnih kopnenih jedinica i preći na formiranje logističkih i udarnih snaga koje bi podrazumijevale manji broj vojnika i veću operativnost, i u slučaju jednog od bezbjednosnih problema kao što je terorizam mogle reagovati brzo i efikasno.
Kao što se vidi iz prethodno navedenog, preteče EU, kao i sama EU, razvile su vrlo razgranatu mrežu bezbjednosnih instrumenata, kako kroz pravni, tako i kroz institucionalni okvir. Da li je trenutni nivo bezbijednosti dovoljan? Odgovor je – ne. Razlog leži u činjenici da će se EU razvijati i dalje, ako ništa drugo onda kao birokratska mašina. Ne smijemo zaboraviti ni njen ekonomski status i sve više jačanje Njemačke kao gotovo jednog od svjetskih lidera. Dalji razvoj i napredak moraće da prati i reforma i napredovanje odbrambenog sistema. Napredak mora biti vidan posebno u borbi protiv terorizma i ostalih oblika prekograničnog kriminala, pogotovo ako se ima u vidu činjenica da je EU cjelina otvorena za sve, posebno njene članice.
3.5. Djelovanje i aktivnosti INTERPOL-a i EUROPOL-a
Ideja nastanka INTERPOL-a stara je gotovo jedan vijek. Prvi konkretni koraci u ovom pravcu učinjeni su davne 1914. godine, na Prvom kongresu sudske policije, održanom u Monaku. Na Kongresu je učestvovalo četrnaest zemalja. Prijedlog je išao u pravcu formiranja međunarodne organizacije koja bi centralizovala bezbjednosne i policijske podatke. Činjenica da su Kongresu prisustvovali eminentni stručnjaci tog doba iz oblasti bezbijednosti i policijske zaštite, svakako je postavila temelje za razvoj INTERPOL-a. Kalendarskim pregledom razvoja INTERPOL-a, dolazi se do Drugog kongresa Međunarodne policijske organizacije, održanog u Beču 1923. godine. Za održavanje Kongresa zasluge pripadaju direktoru bečke policije Johanu Šoberu koji se smatra osnivačem INTERPOL-a. Ovom Kongresu prisustvovali su predstavnici dvadeset država. Ako bi se dalje istorijski posmatrao razvoj ove organizacije, značajno bi bilo napomenuti IX zasijedanje Međunarodne komisije kriminalističke policije (što je bio tadašnji naziv za INTERPOL) u Londonu 1937.godine. Period Drugog svjetskog rata donosi stagnaciju i u razvoju ove organizacije. Njemačka je pretendovala da organizacija bude pod njenom ingerencijom. U tom periodu karakteristično je da je organizacija služila za zloupotrebe koje su podrazumijevale progon Jevreja, uništavanje dokumentacije itd. Nakon završetka Drugog svjetskog rata, tačnije 1946. godine održana je poslijeratna Konferencija u Briselu. „Afirmisani su danas poznati principi ravnopravnosti, univerzalnosti i apolitizma.“ Konačno, Statutom iz 1956. godine Međunarodna organizacija kriminalističke policije preimenovana je u INTERPOL. Novoformirana organizacija, nastala na temeljima ranije postojeće, uspostavila je saradnju sa OUN i njenim agencijama.
Koje su aktivnosti INTERPOL-a i kolika je njihova važnost? INTERPOL funkcioniše po principu uzajamne saradnje država na suzbijanju kriminalnih radnji, posebno kada je riječ o elementu inostranosti. Sloboda kretanja lica, kao jedno od temeljnih ljudskih prava, stvara mogućnost da se izvršioci krivičnih djela slobodno kreću, prelazeći iz jedne države u drugu, te postoji rizik da lica pravosnažno osuđena na izdržavanje kazne zatvora, izbjegnu pravdi. Kako bi se ova pojava spriječila, INTERPOL je napravio sistem zajedničkog djelovanja država, odnosno njihovih policijskih snaga. Danas tom sistemu pripada stotinu devedeset zemalja, među kojima i Crna Gora. Ciljevi organizacije sadržani su u članu 2 Statuta, u kojem se navodi da treba: „(1) osigurati i razvijati najšire uzajamno pomaganje država i njihovih organa kriminalističke policije, u okviru postojećih zakona i u duhu Opšte deklaracije o pravima čovjeka; (2) ustanoviti i razviti sve ustanove sposobne da uspješno doprinesu spriječavanju i kažnjavanju delikata iz domena opšteg prava.“ Gore navedni ciljevi INTERPOL-a čine glavni temelj međunarodne policijske saradnje, gdje se u prvi plan stavlja saradnja kriminalističkih policija. Konkretno, INTERPOL funkcioniše na sljedeći način: neka od država članica izda potjernicu za licem, odnosno licima koje potražuje zbog izvršenja krivičnih djela na svojoj teritoriji, pod uslovom da lice nije dostupno organima gonjenja na pomenutoj teritoriji. Po automatizmu, to lice dospijeva na Interpolovu potjernicu (crvenu, plavu, žutu, crnu, narandžastu ili zelenu – u odnosu na status potraživanja). Ukoliko se utvrdi da se to lice krije u jednoj od zemalja članica, vlasti te zemlje državi moliocu isporučuju lice koje je potraživala, poštujući za to predviđenu proceduru koja podrazumijeva i ekstradicioni pritvor. Odgovor na gore postavljeno pitanje (o vrstama i načinu aktivnosti Interpola) glasi: INTERPOL omogućava primjenu zakona na učinioce krivičnih djela, bez obzira na mogućnost da isti napuste teritoriju države koja ih potražuje.
Kakav je odgovor INTERPOL-a na globalni bezbjednosni izazov terorizam? Dugo vremena INTERPOL je imao ambivalentan stav u odnosu na krivična djela iz oblasti terorizma. Stav prema terorizmu mijenjao se sa evolucijom ove organizacije. Početak je karakterisalo negiranje, potom shvatanje pojave terorizma ali i odbijanje uklučivanja u antiterorističko djelovanje. U konačnom, INTERPOL jasno zauzima stav i izuzetno se angažuje po ovom pitanju. Godina 1984. bila je presudna za aktivno uključivanje INTERPOL-a u sistem institucionalnog antiterorističkog djelovanja. Na zasijedanju Generalne skupštine ove organizacije u Luksemburgu donesena je Rezolucija o nasilnom kriminalitetu opštepoznatom pod nazivom terorizam, kao i Vodič za borbu protiv međunarodnog terorizma. Nova strategija INTERPOL-a podrazumijevala je da nema restrikicije u fazi prevencije. Stav INTERPOL-a opredjeljivaće krivični aspekti, brigu o političkim aspektima vodiće vlasti država članica, dok je međunarodno pravo osnov za djelovanje INTERPOL-a. Zaključak je da mjesto izvršenja krivičnog djela utiče na stav ove organizacije. Članom 3 Statuta INTERPOL-a posebno se ističe apolitičnost organizacije, što implicira njen profesionalizam u obavljanju aktivnosti, pa se u gore pomenutom članu navodi:. „U organizaciji je strogo zabranjena bilo kakva intervencija u pitanjima i slučajevima koji imaju političku, vojnu, vjersku ili rasnu pozadinu“
Razmatranje antiterorističkog djelovanja sa krivičnog aspekta u skladu je sa članom 3 Statuta INTERPOL-a. Sve gore navedeno potvrđeno je Rezolucijom INTERPOL-a br. 6/1984. Govoreći o pravnom okviru institucionalnog djelovanja, neophodno je napomenuti da INTERPOL u svom radu inkorporira konvencije UN i to: Konvenciju o uzimanju talaca, Konvenciju o spriječavanju akata protiv međunarodno zaštićenih kategorija, Konvenciju o suzbijanju akata protiv bezbijednosti civilnog vazduhoplovstva, Konvenciju o suzbijanju otmice vazduhoplova, kao i ostala međunarodna pravna akta u domenu antiterorističkog djelovanja.
Pošto je temelj rada ove organizacije međunarodna policijska saradnja u najužim okvirima, koja se ponekad poklapa sa djelovanjem službi državne bezbijednosti, postavlja se pitanje da li pripadnost jedne države INTERPOL-u predstavlja gubitak suvereniteta i u kojoj mjeri? „Princip poštovanja državnog suvereniteta predstavlja jedan od temeljnih postulata međunarodnih odnosa u ovoj sferi.“ Saradnja država u okviru ove organizacije po pitanju terorizma sprovodi se u granicama pravnog okvira nacionalnih zakonodavstava, kroz za to posebno utvrđene pravne mehanizme i proceduru.
Mjesto izvršenja krivičnog djela, odnosno zona konflikta veoma je značajna činjenica za operativno djelovanje INTERPOL-a. „Pod zonom konflikta podrazumevaju se zemlje ili regioni gde postoje sukobi koji mogu dovesti do pokušaja da se rešenje konflikta iznudi terorističkim akcijama izvan zone sukoba.“ INTERPOL će se angažovati u antiterorističkim akcijama i kada se sukobi odvijaju izvan zone konfilikta, jer u terorističkom aktu ljudske žrtve su i lica koja ni na koji način nisu povezana sa konfliktnom zonom. U kontekstu gore navedenih činjenica, i ovdje je prisutna dilema da li su oslobodilačke borbe teroristički akti? U vezi sa gore iznesenom dilemom je i slučaj potjernica za marokanskim liderima Fronta Polisario, koji su predvodili akcije borbi za oslobođenje odnosno otcjepljenje Saharske Arapske Demokratske Republike od Maroka, dan nakon što se Španija povukla iz ove oblasti. INTERPOL je smatrao da ne treba da se angažuje u predmetnoj stvari, pozivajući se na član 3 Statuta organizacije (koji decidno ne dozvoljava akcije INTERPOL-a u akcijama izvršenim iz političkih razloga), kao i Konvenciju UN kojom se pravi razlika između terorizma i oslobodilačke borbe.
Kao zaključak nameće se da INTERPOL čini jedinstvenu međudržavnu policijsku organizaciju koja danas broji sto devedeset zemalja. Međutim, u dugom nizu godina ova organizacija nije imala jasno definisan stav prema bezbjednosnom pitanju kao što je terorizam. Razloge ovakve percepcije terorizma treba tražiti u činjenici da države članice nemaju jednake pravne, institucionalne sisteme, te da u velikoj mjeri djelatnost istih određuju politički interesi. INTERPOL je opterećen različitostima u stepenu razvoja država koji ga čine, kao i političkim motivima. „Sve to uslovljava neoborivu činjenicu da organizacija još uvek nije u potpunosti opravdala očekivanja građanstva i svetske javnosti u ostvarivanju svojih osnovnih zadataka i funkcija.“
EUROPOL predstavlja bezbjednosnu organizaciju koja ima svoje primarno djelovanje na nivou zemlja članica EU. Od EUROPOL-a države članice su često zahtijevale da ova institucija podrži njihove antirerorističke aktivnosti u operativnom, odnosno logističkom smislu. Podrška ove organizacije doprinijela je povećanju kapaciteta za borbu protiv terorizma. EUROPOL organizuje obuke o aktivnostima koje sprovodi, kao i o kapacitetima kojima raspolaže, te o načinu njihovog korišćenja. U operativnom smislu, EUROPOL je pravio analizu terorističkih prijetnji, a za ove aktivnosti upućivao je oficire za vezu u zemlje članice EU. „Check the web“ je operativni model koji je razvio EUROPOL, a čija se uloga sastoji u podjeli informacija o zloupotrebi interneta od strane islamističkih terorista. Razvijen je i Program za zabranu profilacije koji je doprinio daljem razvoju informatičkog sektora. Vremenom se ustalila praksa razmjene dobro obučenih kadrova za rješavanje i spriječavanje nastanka kriznih situacija, kao što su stručnjaci za eksplozive i podmetanje požara. „Od 2. jula 2007. godine Mreža prvog operativnog odgovora bila je operativna. Ovo oruđe za borbu protiv terorizma koje je rezultat lekcija naučenih iz prošlih incidenata, omogućava fleksibilnu podršku istragama država članica neposredno nakon terorističkih incidenata.“ Nju čini preko pedeset antiterorističkih eksperata iz svih država članica.
3.6. Međunarodna antiteroristička saradnja – primjeri iz prakse
Postoji li danas ijedan čovjek koji smatra da su teroristički napadi izolovani slučajevi i da nisu dio terorističkih kampanja međunarodnih razmjera? Odgovor na ovo pitanje treba potražiti u primjerima terorističkih napada u praksi, počev od tridesetih godina prošlog vijeka do danas. Analizirajući brojne terorističke akte, dolazi se do činjenice da su oni međunarodnog karaktera i nijesu izolovani slučajevi. Polazeći od ove pretpostavke, jedini vid antiterorističkog djelovanja je međunarodna antiteroristička saradnja.
U prilog uvodnom djelu izlaganja na ovu temu, ide i činjenica da se danas međunarodni terorizam manifestuje kroz neprekidnu potragu terorističkih grupa u inostranstvu za podrškom kako drugih terorističkih grupa, tako i država koje finansiraju terorističke aktivnosti, u najvećem broju slučajeva izvan svojih teritorija. Tipičan primjer su bile aktivnosti IRA koja je prikupljala sredstva u SAD, a kao sklonište i regrutni centar koristila je Republiku Irsku. Mete napada iste bili su ciljevi koji reprezentuju Veliku Britaniju, kako na samom britanskom ostvu, tako i van njega. Slične aktivnosti sprovodila je i ETA kojoj je pogranični prostor Republike Francuske prema Španiji služio kao sklonište i centar, odakle su kretali mnogi napadi ove terorističke grupe. Ovi primjeri, kao i mnogi drugi, ujedinili su međunarodnu zajednicu u antiterorističkom djelovanju, počev od zajedničkog pravnog preko zajedničkog institucionalnog okvira djelovanja, „a u eri globalizacije i sve veće međuovisnosti, gotovo svaka značajna teroristička kampanja ima međunarodne dimenzije, čak i kada je usmjerena protiv određene vlade na vlastitom teritoriju.“ Istorijski gledano, međunarodna saradnja protiv terorizma počinje se razvijati od atentata na jugoslovenskog kralja Aleksandra i francuskog ministra inostranih poslova Jean Louis Barthoua 1934. godine. u Marseju. Vijek kasnije, djelovanje terorista počiva na gotovo identičnim idejama, samo su tehnike različite. Nedvosmisleno, u međunarodnoj zajednici postoji svijest o potrebi ujedinjenja po ovom pitanju i u sklopu toga preduzeti su određeni koraci, ali „općenito se ne shvaća da je jedna od najefikasnijih metoda suradnje protiv terorizma sklapanje bilateralnih sporazuma između država.“ U prilog gore navedenoj činjenici slijede primjeri iz prakse država u antiterorističkom djelovanju.
Prvi i veoma upečatljiv primjer predstavlja saradnja između SAD i Kube, starih rivala posebno u oblasti shvatanja sistema državnog uređenja. Godine 1973. zaključen je bilateralni sporazum između ove dvije države o povraćaju otetih aviona, posade, putnika, ali i otmičara. Kuba je izrazila ograničenje tzv. caveat po pitanju izručenja terorista koji su aktivisti nacionalnih oslobodilačkih pokreta na Kubi. Kuba je u tom periodu bila azil velikom broju kriminalaca koji su bili izvršioci teških krivičnih djela, a ova odredba nije narušila primjenu sporazuma. Sporazum je još jednom bio na iskušenju kada su protivkastrovske snage uništile jedan kubanski avion 1976. godine. Bez obzira na sve probleme, Kuba je istrajala u sprovođenju ovog sporazuma i tako u velikoj mjeri zaustavila učestalu praksu terorističkih akata otmice aviona u SAD, koja je karakterisala ovaj period.
Drugi primjer bilateralne saradnje država, ovoga puta ne pograničnih, je saradnja Zapadne Njemačke i Somalije u operaciji GSG-9 (oznaka za njemačku antiterorističku jedinicu). U glavnom gradu Somalije, Mogadišu, otet je avion njemačke avio-kompanije Lufthansa. Na čelu somalijske države nalazio se marksistički režim. Režim je pružao utočište teroristima, konkretno onima koji su izvršili otmicu Air Francovog aviona na letu za Entabe. Somaliji je prijetila ekonomska izolacija. Državni vrh ove afričke države, koja kontinuirano preživljava razne vrste kriza, smatrao je da treba dopustiti njemačkoj antiterorističkoj jedinici da sprovede akciju oslobađanja talaca.
Treći primjer sadržan je u vrlo aktivnoj međugraničnoj i međudržavnoj saradnji Španije i Francuske. Republika Francuska iskazala je posebnu posvećenost antiterorističkim aktivnostima nakon napada ETA na njenu teritoriju i preduzela konkretne korake. Kao prvo, pojačala je monitoring u pograničnom pojasu sa Španijom i sistematski otklanjala mreže terorističke organizacije ETA na svojoj teriroriji. Saradnjom sa susjednom Španijom, u kojoj su dejstva ETA bili akutni bezbjednosni problemi, Francuska je na svojoj teritoriji lišila slobode u jednoj akciji četrdeset, a u drugoj blizu dvjesta pripadnika ove terorističke grupe. Lišenje slobode vođe terorističke ćelije ETA u Barseloni 1993. godine predstavlja pravi primjer i vrhunac saradnje država. Potom je 1994. godine lišen slobode i zamjenik vođe ETA.
Da li međunarodna saradnja zavisi isključivo od dobre volje strana u sporazumu? Ako se ima u vidu da države imaju različite pravne sisteme, da na pitanje ekstradicije gledaju sa različitog stanovišta, kao i da postoje različiti politički i diplomatski principi, dobra volja je samo valjan polazni osnov, a sve ostale uzuse treba jasno definisati. To je i najteži dio aktivnosti.
Države poput onih koje čine G8, grupu osam ekonomski najrazvijenijih država svijeta, gotovo najveći dio antiterorističkih aktivnosti obavljaju sopstvenim snagama, posebno ako se radi o suzbijanju izvora terorizma u pograničnim pojasevima. Pored ovih država, tipičan primjer izolovanog djelovanja je Izrael. Naravno, u slučaju pomenute države treba uzeti u obzir veoma blisku saradnju sa SAD. Nekoliko je činilaca koji utiču na nepostojanje jedinstvenog antiterorističkog djelovanja. Prvi je sukob ekonomskih interesa i terorizma, u smislu da su neke od svjetskih sila, članica G8, finasijski sarađivale sa „odmetničkim državama.“ Drugi je sadržan u činjenici postojanja straha od odmazde terorističkih grupa. Stoga, države često zauzimaju neutralnu poziciju koja je u eri globalizma nemoguća. Treći činilac razbijanja jedinstva je pitanje odgovornosti za antiterorističko djelovanje na globalnom nivou. U stalnom traženju odgovora na pitanje da li odgovornost pripada UN, NATO-u, EU, OESCE-u, itd., gubi se dragocjeno vrijeme za stvaranje antiterorističkog globalnog fronta. Mnogo je neriješenih pitanja, a samo jedan zadatak – stvoriti potrebne uslove za preventivno i represivno antiterorističko djelovanje globalnih razmjera. „Očito je da će biti nemoguće postići zajedničku ili kolektivnu međunarodnu sigurnosnu politiku protiv terorizma tamo gdje postoje fundamentalne razlike u pogledu legitimnosti onih koji koriste nasilje kako bi ostvarili svoje ciljeve i onih država koje koriste svoje resurse kako bi ih zaustavile.“
Kako bi države mogle uspješno ostvariti međunarodne kontakte u borbi protiv terorizma, neophodno je da imaju razvijen unutardržavni sistem bezbijednosti, u konkretnom slučaju antiteroristički. Dva primjera koja slijede potvrdiće gore navedenu konstataciju.
Francuska je država koja je u početku zastupala doktrinu utočišta, a njena spoljna politika zauzimala je neutralan stav prema terorizmu, smatrajući da će na taj način izbjeći odmazdu terorista. Ovakva bezbjednosna politika stvorila je kontraefekat i Francusku pretvorila u utočište terorista. Početkom dvadesetog vijeka Francuska napušta taj bezbjednosni model. Treba naglasiti da je ovo period u kojem Francuska nije imala dovoljno razvijene snage za antiterorističko djelovanje. Posljedica loše bezbjednosne politike bila je ustupak Francuske teroristima, koji se ogledao u povlačenju iz Libanona, smanjenju vojnika u Iraku, te brojnim ekonomskim i diplomatskim ustupcima. Francuski predsjednik Fransoa Miteran uspostavio je antiterorističko odjeljenje koje nije imalo značajnijeg uspjeha. U tom periodu karakteristično je da postoji izraženo preplitanje čak sedam policijskih i obavještajnih službi. Kasnije je osnovana obavještajna služba DTS koja ima saradnju sa drugim institucijama od značaja za državnu bezbijednost. Na ovaj način, mogućnost preplitanja nadležnosti svedena je gotovo na minimum.
Njemačka je svoju politiku prema problemu terorizma gradila na multilateralnom pristupu rješavanju kriza, gdje bi upotreba oružanih snaga bila korišćena kao krajnje sredstvo. Nakon napada 9/11, u Njemačkoj se sve ozbiljnije razmišljalo o upotrebi vojne sile, što je izazvalo mnoge rasprave, posebno u stručnoj javnosti. Njemačka mijenja svoj kurs i napušta diplomatski teren rješavanja terorističkih kriza te ulazi u savez sa SAD. Multilateralizam spoljne politike Njemačke svakodnevno je iskazivao svoje slabosti. Oslanjanje Njemačke na UN, NATO i EU ovoga puta nije dalo rezultate, jer su pomenuti subjekti bili nedovoljni za antiterorističko djelovanje. „Budući da se Njemačka u svojoj sigurnosnoj politici najviše oslanjala na djelovanje upravo u tim organizacijama, pokazalo se nužnim pristupiti reviziji sigurnosne politike sa posebnim naglaskom na instrumente kojima će se provoditi. 11
4. Pravni i institucionalni aspekti i kapaciteti antiterorističkog djelovanja u Crnoj Gori
4.1. Uvodna razmatranja
Može li država Crna Gora biti imuna na terorističke prijetnje i da li terorizam može zaobići njenu teritoriju i njeno društvo? Koliko je naša država spremna da se suprotstavi ovakvom vidu bezbjednosne prijetnje? Da li je spremnost, sadržana u pravnom i institucionalnom okviru, dovoljna da Crna Gora može institucionalno djelovati na način da svom stanovništvu obezbijedi mir, stabilnost, bezbijednost i prosperitet? Ovo su samo neka od pitanja koja predstavljaju bezbjednosni izazov na koji država Crna Gora mora odgovoriti. Crna Gora kao samostalna i međunarodno priznata država egzistira od 2006. godine, pa je u kontekstu te činjenice nepohodno posmatrati pravni i institucionalni okvir djelovanja u odnosu na međunarodni i sa tog stanovišta uvidjeti eventualne propuste u radu i organizaciji, kako bi se isti što prije otklonili. Jednostavno rečeno, državne institucije, čiji je zadatak bezbijednost i sigurnost Crne Gore, moraju pratiti razvoj metodologije rada u ovoj oblasti na međunarodnom nivou i standarde implementirati u bezbjednosni sistem Crne Gore. Kako na međunarodnom nivou, tako i u razmjerama države Crne Gore treba razdvojiti i segmentirano posvetiti pažnju pravnim i institucionalnim aspektima antiterorističkog djelovanja. Pravni aspekt ovog pitanja sadržan je u činjenici postojanja zakonodavne regulative u oblasti borbe protiv terorizma. „Posebno treba napomenuti da je pitanje terorizma predmet razmatranja Krivičnog zakona Crne Gore. Drugi relevantni zakoni iz oblasti zaštite od terorizma u RCG su Zakon o policiji, Zakon o aganeciji za nacionalnu bezbijednost, Zakon o spriječavanju pranja novca i finansiranja terorizma i drugi“ . Ustav Crne Gore kao krovni, najviši pravni akt predstavlja osnovni okvir za donošenje zakona. Tako je i ovom slučaju. Posebno se moraju imati u vidu ustavne odredbe koje govore o ljudskim slobodama i pravima. Institucionalni okvir antiterorističkog djelovanja u Crnoj Gori predstavljaju institucije, kao što su Ministarstvo unutrašnjih poslova Crne Gore, Uprava policije (ima segmentisan i sistematizovan način antiterorističkog djelovanja), Agencija za nacionalnu bezbijednost, Obavještajna služba Vojske Crne Gore. Posebna, u radu nezavisna grana vlasti je sudska. U crnogorskom Zakonu o državnom tužilaštvu (poglavlje VI) sadržane su odredbe o Specijalnom državnom tužilaštvu za suzbijanje organizovanog kriminala, korupcije, terorizma i ratnih zločina. Imajući u vidu sve gore izrečeno, dolazi se do sljedećeg zaključka: „ obzirom da su izazovi po moguće prijetnje po bezbijednost Crne Gore različiti i da se uglavnom trebaju posmatrati u regionalnom kontekstu. Tako se smatra da male države mogu najbolje osigurati i rješavati spostvenu bezbijednost pristupanjem sistemu kolektivne bezbijednosti za šta se zalaže i Crna Gora“ Da bi se sproveo u djelo institucionalni okvir, on mora funkcionisati u pravnom sistemu, odnosno u okvirima crnogorskih zakona koji moraju implementirati međunarodne konvencije i rezolucije. Na kraju, koji će biti doprinos razmatranje ovog poglavlja cjelokupnom radu i samoj njegovoj ideji? Doprinos će biti dvojak. Na prvom mjestu, analiza pravnog institucionalnog okvira treba da pokaže na kojem je stepenu razvoja Crna Gora danas po pitanju bezbijednosti u ovoj sferi. Kao drugo, na bazi ovog rada i njegovog četvrtog poglavlja, biće otvoren prostor za nastavak analize postojećeg pravnog okvira, koja će biti predmet detaljnije razrade nekog drugog naučnog rada.
4.2. Zakonodavni okvir antiterorističkog djelovanja u Crnoj Gori
Posmatrajući pravni sistem sistem Crne Gore u okviru antiterorističkog sistema djelovanja, pored Ustava Crne Gore, posebnu pažnju zavređuju Krivični zakonik Crne Gore, Zakon o spriječavanju pranja novca i finasiranja terorizma i Zakon o državnom tužilaštvu.
4.2.1. Krivični zakonik Crne Gore
U Krivični zakonik Crne Gore (iz 2010. godine), reformom koju je pretrpio u članu 447, unijeto je krivično djelo terorizam koje se u narednim članovima razrađuje detaljnije, kroz različite pojavne oblike. Činjenica je da Crna Gora nije formirala univerzalnu definiciju terorizma, kao što to nijesu uradile ni ostale države koje su na znatno većem stepenu razvijenosti bezbjednosne strukture. Bez obzira na ovu činjenicu, ohrabruje stav zakonodavca da u pomenuti zakon unese krivično djelo terorizam. Na ovaj način, svaka radnja koja potpada pod krivično djelo terorizam je krivično djelo, jer kao takvo ima uporište u zakonu, te shodno toj činjenici stvara se zakonska pretpostavka da učinilac bude sankcionisan predviđenom kaznom, pri čemu je potrebno poći od člana 447 koji definiše krivično djelo terorizam. Ovaj član polazi od definicije krivičnog djela, potom navodi koja će se djela smatrati krivičnim u smislu ovog člana. Ovako koncipirano, krivično djelo terorizma u odnosu na njegovu raniju pravnu definiciju donosi novine. Zakonodavac time izražava potrebu da izvrši potpuniju zaštitu od krivičnog djela terorizma. Jasno se vidi da je zakonodavac poštovao princip implementacije međunarodnih dokumenata. Primjer za ovu tvrdnju je činjenica da se u pomenutom članu, stav 4, pod ovo krivično djelo podvodi otmica vazduhoplova; u stavu 6 se pominju aktivnosti u vezi sa nuklearnim, biološkim i hemijskim terorizmom. Krivični zakonik ne smatra terorizam političkim krivičnim djelom kada je u pitanju ekstradicija, čime apsolutno poštuje standarde međunarodne zajednice i najčešće zagrade koje države stavljaju prilikom ratifikacije međunarodnih dokumenata. Najvažnija činjenica koja karakteriše propisano osnovno krivično djelo definisana je po uzoru na „član 1 Okvirne odluke Evropske unije iz 2002. godine (2002/475/JHA) sa amandmanima iz 2008. godine (2008/919/JHA), radnja izvršenja propisana je na kauzističan način.“ Da bi se stekli uslovi za krivično djelo terorizma, pored umišljaja, potrebno je i postojanje namjere. Ona mora biti usmjerena na ostvarivanje tri cilja, ali ne kumulativno: ozbiljno zastrašivanje građana, aktivni i pasivni položaj prinude Crne Gore, strane države ili međunarodne organizacije i povreda ustavnih, političkih, ekonomskih ili društvenih okvira Crne Gore. Najteži oblik ovog krivičnog djela je kada pri izvršenju istog sa umišljajem učinilac liši jedno ili više lica života. Kažnjivo je i javno pozivanje na izvršenje krivičnog djela terorizam. Zakonodavac je ovim članom kao krivično djelo odredio terorističku propagandu. Iako se ovdje radi o apstraktnoj opasnosti, i ona ima svoje granice i koristi se jedino u slučajevima podstrekavanja na krivično djelo terorizam. Zakonodavac je propisujući ovo krivično djelo posebnu pažnju posvetio zloupotrebi medija u propagandno-terorističke svrhe. Ovo krivično djelo, kao novina u pravnom sistemu Crne Gore (Krivičnom zakoniku), polazi od obaveza Konvencije Savjeta Evrope o spriječavanju terorizma. Zatim slijedi čitav niz članova posvećenih ovom bezbjednosnom pitanju, kao što su vrbovanje i obučavanje za izvršenje terorističkog akta. Zakonodavac krivičnim djelima proglašava i pripremne radnje, i to u smislu vrbovanja, kao i u smislu davanja uputstava o izradi i korišćenju eksplozivnih naprava. Krivično djelo implementirano je u KZ, implementacijom Konvencije Savjeta Evrope o spriječavanju terorizma (članovi 6 i 7). Slično kao u prethodnom članu, a rukovodeći se principom da je najbolji način borbe protiv terorizma preventivna reakcija, uvođenje ovih krivičnih djela u KZ je veliki napredak i dobar primjer implementacije međunarodnih dokumenata u unutrašnji pravni sistem. Naredna dva člana (447c i 447d) tretiraju tehnički aspekt ovog krivičnog djela. Upotreba smrtonosne naprave je tipičan primjer implementacije međunarodno-pravnih dokumenata u domaće zakonodavstvo. Međunarodne konvencije o spriječavanju terorističkih napada bombama u osnovi su nastanka ovog člana. Krivično djelo tretirano članom 447 zasniva se na upotrebi ekspoloziva i drugih smrtonosnih naprava. Ovako usko definisano krivično djelo ne traži postojanje terorističke namjere, pa je lakše dokazivo, a kriminalna zona je znatno šira. Potom slijedi krivično djelo uništavanje i oštećenje nuklearnog objekta, shodno Međunarodnoj konvenciji o spriječavanju akata nuklearnog terorizma.
Član 448 odnosi se na ugrožavanje lica pod međunarodnom zaštitom i ima svoj pravni istorijat. Prvo je bio sastavni dio KZ SRJ. Međunarodni osnov za definisanje ovog krivičnog djela bila je Konvencija o spriječavanju i kažnjavanju lica pod međunarodnom zaštitom, uključujući i diplomatske agente. Ne treba posebno analizirati navedeno krivično djelo, jer je analiza istog data u ovom radu kroz analizu prije pomenute Konvencije.
Finansiranje terorizma, na kojem počivaju teroristički akti bez obzira na svoju razornu moć i posljedice, jedno je od krivičnih djela koja zaslužuju posebnu pažnju. Inkriminacija ove radnje je od posebnog značaja, o čemu govori i činjenica da ono nije samo predmet jednog od članova KZ, već i posebnog zakona – Zakona o spriječavanju pranja novca i finansiranja terorizma, o kojem će detaljnije biti riječi u nastavku rada. Krivični zakonik Crne Gore tretira ovu inkriminišuću radnju u članu 449. U pomenutom članu implementirana je Međunarodna konvencija o suzbijanju finansiranja terorizma. U prvom stavu pomenutog člana zakonodavac veoma detaljno navodi koji se finansijski elementi mogu koristiti u svrhu finansiranja terorizma. Zakonodavac je i ovdje vršio inkriminaciju pripremnih radnji, čime je postignut efekat prevencije u izvršenju terorističkog akta. Irelevantno je na koji način su sredstva prikupljena i da li se radi o jednokratnom ili viševremenskom procesu finansiranja teorističkih radnji. Da bi se lice moglo teretiti za krivično djelo iz člana 449, a u vezi sa članovima 447, 447a, 447b, 447c, 447d i 448 KZ Crne Gore „umišljaj učinioca mora da obuhvati svijest o namjeni sredstava, tj. da se radi o sredstvima namijenjenim za finansiranje navedenih krivičnih djela terorizma.“
Krivično djelo terorističko udruživanje predstavlja inkriminisanu radnju udruživanja na duže vrijeme, kako bi se izvršilo krivično djelo predviđeno članom 447, 448, 449 KZ Crne Gore.
Kako bi se izveo teroristički napad, potrebna je logistička podrška. Ovo upućuje na činjenicu da je za izvršenje terorističkog akta potrebno udruživanje dva ili više lica, na duži period, u svrhu vršenja krivičnog djela terorizam i njegovih pojavnih oblika, kao i krivičnih djela sadržanih u članovima 488 i 449 KZ, što je zakonodavac predvidio i sankcionisao krivično djelo terorističko udruživanje. Interesantan je stav 2 ovog člana koji ukazuje na činjenicu da, ukoliko učinilac pomenutog krivičnog djela otkrije udruženje ili oružje kojim se želi izvesti teroristički akt ili doprinese otkrivanju, može biti i oslobođen od kazne. Prilikom nastanka ovog člana zakonodavac se vodio međunarodnim pravnim dokumentima iz ove oblasti, posebno Okvirnom odlukom Evropske Unije iz 2002. godine, sa amandmanima na istu iz 2008. godine, a koji se tiču pojma terorističke grupe. Ovaj član KZ obuhvatio je sve gore navedene članove, samom činjenicom da je za izvršenje krivičnog djela terorizam u najvećem broju slučajeva neophodno organizovano učešće dva ili više lica. Osobenost ovog člana ogleda se u činjenici privilegovanog oblika pomenutog krivičnog djela za lice koje je dio terorističke grupe, a koje sarađuje sa nadležnim državnim organima. Zakonodavac svjesno pruža mogućnost navedenom licu da bude izvan zone penalizacije, a u isto vrijeme stvara mogućnost preventivnog djelovanja i time spriječavanja da do terorističkog napada dođe.
Kaznene odredbe u dijelu KZ koje se tiču krivičnog djela terorizam različite su i kreću se u rasponu od četrdeset godina, što predstavlja kazneni maksimum, do mogućeg oslobađanja od krivičnog djela.
4.2.2. Zakon o spriječavanju pranja novca i finansiranja terorizma
Zakonski okvir borbe protiv terorizma ne može počivati samo na jednom zakonu – Krivičnom zakoniku Crne Gore, već je neophodan multinormativni pristup ovom složenom problemu. S tim u vezi je činjenica da je sastavni dio normativnog okvira za borbu protiv terorizma i Zakon o spriječavanju pranja novca i finansiranja terorizma. Zakon počinje opštim odredbama i u članu 1 navodi: “Ovim zakonom uređuju se mjere i radnje koje se preduzimaju radi otkrivanja i spriječavanja pranja novca i finansiranja terorizma.“ Zakonodavac jasno definiše svrhu pomenutog Zakona. Radnja pranja novca je u vezi sa radnjom finansiranja terorizma, a sve to vodi ka krajnjem cilju terorista, izvršenju terorističkog akta. Zakonodavac definiše zasebno pojmove pranje novca i finansiranje terorizma. Prema članu 3 Zakona, finansiranjem terorizma smatraju se radnje obezbjeđivanja, prikupljanja, kao i ove radnje u pokušaju na posredan ili neposredan način, s tim da mora postojati djelimično ili potpuno saznanje da će sredstva biti iskorišćena u terorističke svrhe. Prilično detaljno zakonodavac razrađuje ovaj član. Ovo je vrlo važna činjenica, pošto je poznato da se posredstvom određenih bankarskih računa koji slove za humanitarnu pomoć, ustvari finansira terorizam. Donator u ovom slučaju dovodi u zabludu, pa je stoga potrebno saznanje o namjeni transakcije. Zakonodavac u članu 4 navodi čitav niz obveznika koji su obavezni da primjenjuju mjere za otkrivanje i spriječavanje pranja novca i finansiranja terorizma. Prije svih, to su banke, kako domaće, tako i strane i druge finansijske organizacije, štedionice, organizacije koje obavljaju platni promet. Posebno je interesantno da u grupu obveznika spadaju humanitarne organizacije, NVO sektor kao i druge neprofitne organizacije. Od posebnog je značaja da i prije pomenuti subjekti potpadaju pod ovu grupu, jer vrlo često predstavljaju način za stvaranje sredstava za finansiranje terorizma. Na kraju, Vlada Crne Gore ukoliko smatra potrebnim, može odrediti i druge obveznike koji su u obavezi da postupe u skladu sa pomenutim članom.
Posebno značajna oderednica Zakona je identifikacija klijenta, na način da se putem vjerodostojnih izvora dođe do saznanja o podacima o klijentu. Ima mišljenja da bi se na ovaj način ušlo u sferu kršenja pravila o zaštiti ličnih podataka. Nisam sklon takvom stanovištu, polazeći od činjenice latentne opasnosti od finansiranja terorizma, a posebno u slučajevima kada se radi o klijentima koji daju naloge za znatno velike finansijske transakcije. Dobijanjem ovih podataka stvara se mogućnost i da se prati kretanje novca, kao robe koja danas poslije informacije najbrže putuje. Zakonom su regulisani načini pribavljanja i provjere podataka o klijentu. Predviđen je i subjekt koji vrši kontrlou. U Crnoj Gori to je Agencija za spriječavanje pranja novca i finansiranja terorizma. Resorno Ministarstvo utvrđuje listu indikatora za prepoznavanje sumnjivih transakcija, na stručnoj osnovi koju priprema nadležni organ u skladu sa drugim organima. Od posebnog značaja je formiranje ove liste, jer je ona osnov za postupanje po ovom Zakonu. Stoga je posao veoma složen i ne trpi pojavu pravnih praznina, a neophodna je saradnja svih relevantnih subjekata.
Član 51 Zakona glasi: „Nadležni organ uprave može pismenom naredbom privremeno, ali najduže 72 časa, obustaviti transakciju, ako procijeni da postoji osnovana sumnja da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma, o čemu je dužan da bez odlaganja obavijesti nadležne organe. Ukoliko u predviđenom vremenskom periodu organ uprave ne postupi u skladu sa svojim ovlašćenjima, najkasnije u roku od 72 časa obveznik odmah može izvršiti transakciju. Takođe, ukoliko organ uprave u za to predviđenom postupku i u pomenutom vremenskom intervalu utvrdi da nema elemenata krivičnog djela pranje novca i finansiranje terorizma, bez odlaganja o svom nalazu mora obavijestiti nadležne organe i obveznika. Od osobite je važnosti odredba po kojoj se transakcija može stopirati samo na period od 72 časa. Ukoliko bi se dopustilo da se zabrana transakcije, i pored činjenice da se ne radi o krivičnom djelu, dalje zadrži, postojala bi opasnost da se klijentu nanese materijalna i nematerijalna šteta, kao i izmakla dobit. Stoga je važno strogo poštovanje procedure.
Na isti način, ako nadležni organ uprave analizom dobijenih podataka u proceduri shodno Zakonu, utvrdi da postoji krivično djelo koje je predmet Zakona i sadržano u članu 1 istog, o tome će bez odlaganja obavijestiti u pisanoj formi nadležni organ i priložiti dokumentaciju koja je bila predmet razmatranja.
Zakon predstavlja relativnu novinu u našem zakonodavstvu. Od izuzetnog je značaja, jer je cjelokupan posvećen borbi protiv pranja novca i finansiranja terorizma. Uspješna borba u ovim segmentima je i najbolji način preventivnog djelovanja. Kako bi Zakon mogao ispratiti bezbjednosne izazove u budućnosti, zakonodavac mora pratiti donošenje i izmjenu međunarodnih dokumenata u ovoj oblasti. Posebnu pažnju treba obratiti na školovanje kadrova koji će na kvalitetan način moći da prate i implementiraju zakonsku regulativu u ovoj važnoj oblasti borbe protiv terorizma.
4.2.3. Zakon o državnom tužilaštvu
Zakon o državnom tužilaštvu u članu 1 kaže sljedeće: „Ovim zakonom uređuje se osnivanje, organizacija, nadležnost i druga pitanja od značaja za rad državnog tužilaštva, kao i pitanja od značaja za rad specijalnog državnog tužioca za suzbijanje organizovanog kriminala, korupcije, terorizma i ratnih zločina.“ Zakon na sveobuhvatan način tretira rad državnog tužioca, sa osvrtom na rad specijalnog državnog tužioca čija je jedna od funkcija i tužilačka aktivnost u oblasti terorizma. Šesta glava Zakona posvećena je radu specijalnog državnog tužioca. Član 66 kaže da specijalni državni tužilac rukovodi Odjeljenjem za suzbijanje organizovanog kriminala, korupcije, terorizma i ratnih zločina, koje se nalazi u okviru Vrhovnog državnog tužilaštva. Specijalni tužilac ima ista prava kao i državni tužilac, ako zakonom drugačije nije propisano. Njega i njegovog zamjenika imenuje Tužilački savjet iz redova državnih tužilaca i zamjenika, a na prijedlog vrhovnog državnog tužioca i uz njegovu pisanu saglasnost. Specijalni tužuilac za svoj rad odgovara vrhovnom državnom tužiocu. Interesantna je činjenica da je zakonodavac tužilačku funkciju za navedena krivična djela dao posebnom Odjeljenju kojim rukovodi poseban tužilac. Na ovaj način data je posebna pažnja nabrojanim krivičnim djelima. Specijalni državni tužilac postupa po principu stvarne i mjesne nadležnosti.
Član 69 predviđa način preuzimanja predmeta. Ukoliko tužioci prilikom obrade predmeta naiđu na elemente koji ukazuju da predmetno krivično djelo potpada pod krivična djela u nadležnosti specijalnog državnog tužioca, predmet će proslijediti istom. Ukoliko specijalni državni tužilac obradom predmeta utvrdi da ne postoje elementi krivičnih djela za koje je nadležan, nastaviće postupanje u predmetu do okončanja postupka. Ovo je još jedno dobro zakonsko rješenje, jer se izbjegava mogućnost da nenadležnost suda utiče na rad i konačan ishod presude. Dakle, ne postoji mogućnost zastoja u radu Državnog tužilaštva.
S obzirom da se specijalni državni tužilac u svom radu bavi izuzetno složenim krivičnim djelima koja po svojoj prirodi zahtijevaju visok stepen tajnosti, zakonodavac je članom 80 Zakona predvidio da spisi, isprave i zapisnici o istražnim radnjama koje su preduzete kako u krivičnom, tako i u pretkrivičnom postupku moraju imati obilježje službene tajne, u skladu sa Zakonom. Način korišćenja i upotrebe podataka je detaljno propisan ovim članom. Postojanje službene tajne je od izuzetnog značaja, jer se relevantni podaci moraju zaštititi od šire javnosti, sve dok to nalaže sam proces, do donošenja konačne presude. Zakon o državnom tužiocu, odnosno njegov dio koji se odnosi na specijalnog državnog tužioca je od neprocjenjive vrijednosti, jer se njime definiše rad sudske vlasti, odnosno administracije kao ključnog faktora u borbi protiv terorizma. Činjenica je da ovaj zakon djeluje post factum, ali to mu daje na posebnoj važnosti, jer država treba adekvatno reagovati na učinioce ovog krivičnog djela.
4.3. Spremnost i opremljenost institucija Crne Gore za antiterorističko djelovanje
Da li su pravni i institucionalni okviri antiterorističkog djelovanja u Crnoj Gori međusobno povezani? Ako jesu, na koji je to način? Odgovor na ovo pitanje treba potražiti u činjenici da je kvalitetan pravni okvir antiterorističkog djelovanja preduslov za stvaranje institucionalnog. Činjenica da u Crnoj Gori do sada nije bilo terorističkih napada, ne treba da zavara. Državne institucije treba da su na visokom nivou obučenosti i spremnosti, da odgovore svakom antiterorističkom zadatku, kako preventivno, tako i represivno, odnosno da djeluju i post factum razaranja nastalih terorističkim napadom. U Crnoj Gori djeluju sljedeće jedinice koje mogu odgovoriti terorističkim napadima: Ministarstvo unutrašnjih poslova i javne uprave Crne Gore i u njegovom sastavu Uprava policije i određeni sektori u okviru iste, Ministarstvo odbrane, Ministarstvo vanjskih poslova, potom bezbjednosne službe, u koje spadaju Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB), Uprava za spriječavanje pranja novca i finansiranja terorizma (Obavještajno-službeni administrativni tim), Vojno-obavještajna agencija i carinski, inpekcijski i drugi organi i uprave. U nastavku rada posebna pažnja biće posvećena Upravi policije, Agenciji za nacionalnu bezbijednost i Vojsci Crne Gore.
4.3.1. Ministarstvo unutrašnjih poslova – Uprava policije
Ministarstvo unutrašnjih poslova i javne uprave je ministarstvo koje djeluje u okviru Vlade Crne Gore. Ministarstvo obavlja poslove državne uprave, odnosno unutrašnje poslove i to tako da se „unutrašnji poslovi obavljaju na način kojim se svakom čovjeku i građaninu obezbjeđuju jednaka zaštita i ostvarivanje njegovih Ustavom utvrđenih prava i sloboda.“ Izmjenama i dopunama Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave, Vlada Republike Crne Gore donosi uredbu koja podrazumijeva reorganizaciju Ministarstva. Policijski poslovi iz nadležnosti Ministarstva su izmješteni i dati u nadležnost Upravi policije koja je organizovana kao samostalan organ. Antiterorističke aktivnosti Uprave policije mogu se sagledati kroz njenu organizacionu strukturu. Sektor kriminalističke policije predstavlja sektor čija je aktivnost preventivna, a unutar njega nalaze se: Odsjek za suzbijanje privrednog kriminala, Odsjek za suzbijanje organizovanog kriminala, Odsjek za borbu protiv droga, Odsjek za posebne provjere i obavještajnu analizu i Odsjek za međunarodnu sardnju NCB Interpol Podgorica. S obzirom na različite načine za finansiranje i terorističko djelovanje, ovaj Sektor ima poseban preventivni značaj, u oba gore pomenuta segmenta. U okviru Sektora za državnu granicu posebnu ulogu imaju: Odsjek za nadzor državne granice, Odsjek za kontrolu prelaska. Imajući u vidu činjenicu da terorizam ne poznaje granice i da je jedna od njegovih najvećih opasnosti kako se manifestuje tranzit, značaj ovog sektora je nemjerljiv. Sektor obezbjeđenja objekata i štićenih ličnosti ima važnu ulogu, jer pruža zaštitu licima i objektima koji su vrlo često predmet terorističkih napada. U okviru pomenutog sektora djeluju odsjeci za obezbjeđenje predsjednika Države, predsjednika Skupštine i predsjednika Vlade, visokih državnih funkcionera i obezbjeđenje štićenih lica. Takođe, čine ga Odsjek za bezbijednost diplomatsko-konzularnih predstavništava i Odsjek za kontradiverziju i hemijsko-biološku zaštitu. Kao i ranije pomenuti, i ovaj sektor ima preventivnu ulogu, sa obavezom zaštite. Svim sektorima i odsjecima rukovodi direktor Uprave policije preko Operativno-komunikacionog centra. Ukoliko preventivne antiterorističke aktivnosti ne doprinesu spriječavanju terorističkog akta, Uprava policije mora biti spremna da upotrijebi represivne mjere prema teroristima. Akciju likvidacije terorista i spasavanja talaca i imovine koji su predmet terorističkog akta vrši Specijalna antiteroristička jedinica policije obučena za brzo i efikasno dejstvo. Sektor za vanredne situacije i civilnu bezbijednost ima nemjerljiv značaj u antiterorističkom djelovanju. Sektor ima ulogu post factum, odnosno otklanja posljedice terorističkog napada. Sektor obavlja djelatnosti na osnovu Nacionalne strategije za vanredne situacije.
U poglavlju III Tehničko-tehnološki akcidenti u svrhu antiterorističkog djelovanja posebno se izdvajaju: eksplozije, zagađenja izvorišta pitke vode, hemijsko-biološki akcidenti, radiološki akcidenti, kombinovani efekti: terorizam i toksični, radiološki ili biološki efekti velikih razmjera. Navedeni akcidenti mogu nastati kao posljedica terorističkih napada nastalih na osnovu: biloškog, hemijskog, nuklearnog terorizma. Stoga je djelovanje ovog sektora od izuzetnog značaja. Na kraju, kako bi se u potpunosti suprotstavila terorizmu, Vlada Crne Gore je usvojila Strategiju borbe protiv korupcije i organizovanog kriminala, u čijem tekstu je sadržan i strategijski ugao posmatranja terorizma.
4.3.2. Agencija za nacionalnu bezbijednost
Agencija za nacinalnu bezbijednost (ANB) nosilac je bezbjednosno-obavještajnog sistema države Crne Gore. Može se reći da predstavlja pravnog nasljednika bivše Državne bezbijednosti koja je funkcionisala u sklopu MUP-a Crne Gore. U aprilu mjesecu 2005. godine predsjednik Države Crne Gore proglasio je Zakon o Agenciji za nacionalnu bezbijednost. Stupanjem na snagu ovog zakona stvoren je pravni okvir za funkcionisanje ANB. Ova bezbjednosna agencija je politički neutralna; predstavlja autonomnu bezbjednosnu ustanovu i nema policijska ovlašćenja. S obzirom na vrlo karakterističan rad ove agencije, koji podrazumijeva kako javne, tako i tajne metode, ona je pod parlamentarnom kontrolom putem instituta parlamentarnog saslušanja direktora Agencije, ali i putem unutrašnje kontrole. Član 4 Zakona kaže „Agencija ostvaruje saradnju sa organima, organizacijama i službama drugih država i međunarodnih organizacija, u skladu sa smjernicama Vlade Republike Crne Gore (u daljem tekstu Vlade).“ Agencija je u 2007. godina imala oko četiri stotine zaposlenih i budžet od sedam miliona eura, što je u prosjeku manje od službi sa istim zadacima u regionu. Agencija, pored nesporne međunarodne saradnje u razmjeni obavještajnih podataka, obavlja i ostale aktivnosti iz svog domena, koje su utrđene Zakonom. „Osnovne faze u aktivnostima svake obavještajne službe, bez obzira što se one u većini razlikuju po svom karakteru, su – planiranje i prikupljanje obavještajnih podataka o kriminalnoj grupi, prikupljanje obavještajnih podataka o njihovim namjerama i licima, kao i obrada obavještajnih podataka i njihova procjena, kako bi te informacije koristili ovlašćeni službenici Vlade, odnosno donosili odgovarajuće odluke u vezi sa ustupljenim saznanjima.“ Za efikasan rad Agencije, u skladu sa vremenom i bezbjednosnim rizicima po državu Crnu Goru, potrebna je nabavka savremene tehničke opreme, što podrazumijeva povećanje budžeta ovoj instituciji. Primjera radi, britanska kontraobavještajna služba MI 5 ostvaruje budžet od trista miliona eura godišnje.
Agencija u domenu svojih aktivnosti pažnju poklanja i institucionalnom okviru borbe protiv terorizma. Stvaranje takvog okvira podrazumijeva otkrivanje indikatora koji ukazuju na postojanje terorističkih oraganizacija u zemlji. U saradnji sa bezbjednosnim institucijama u državi koje se bave nadzorom granice i graničnih prelaza, vrši spriječavanje ubacivanja grupa transnacionalnog karaktera. Od izuzetnog značaja je i element međunarodne saradnje sa drugim bezbjednosnim agencijama u svijetu, što ANB i radi, na što ukazuju i konkretni primjeri. kao što su operacije Poskok, Orlov let i sl., o kojima će biti riječi kasnije. Mora postojati komplementarni sistem u radu između Agencije i diplomatskih aktivnosti. Iz navedenog može se zaključiti da su pravovremeno prikupljanje obavještajnih podataka i njihova analiza ključ uspjeha u borbi protiv terorizma.
Pitanje ljudskih prava, koje je i bilo predmet razmatranja u ovom radu sa stanovišta antiterorističkog djelovanja, posebno se problematizuje u odnosu na djelovanje i metode rada ANB. Po svojoj prirodi, kako bi se uspješno suprotstavila terorističkim prijetnjama, Agencija mora koristiti tajne metode nadzora. One obuhvataju nadzor nad sredstvima komunikacije, prije svega elektronskim i poštanskim. Gore navedeno treba posmatrati kroz prizmu članova 40, 42 i 43 Ustava Crne Gore, a u vezi sa članom 6, kojima se garantuju se ljudska prava i njihova zaštita. Tako Ustav u članu 6 navodi: „Crna Gora jemči i štiti prava i slobode. Prava i slobode su nepovredivi. Svako je obavezan da poštuje prava i slobode drugih“ Međutim, navedena prava, odnosno član 6 kao polazna osnova, mogu se privremeno ograničiti. Procedura je jasno ustanovljena Zakonom o Agenciji za nacionalnu bezbijednost. Direktor Agencije za svaki pojedinačan slučaj može tražiti mjere tajnog nadzora uz obavezno pisano obrazloženje, a odluku o tom prijedlogu donosi predsjednik Vrhovnog suda Crne Gore, i to u Zakonom tačno predviđenim slučajevima. Rok trajanja ove mjere je tri mjeseca od dana uspostavljanja, a može se produžiti na još tri mjeseca ukoliko je takav nadzor od izuzetnog značaja. Tako dobijene podatke službenici Agencije čuvaju kao službenu tajnu. Prilikom podnošenja izvještaja skupštinskom Odboru za bezbijednost i odbranu, a u vezi sa konkretnim slučajem, Odbor može zahtijevati uvid u kompletnu dokumentaciju. Pravo je Agencije da ovakav zahtjev odbije, ukoliko bi se ugrozila bezbijednost dostavljanja operativnih podataka. Agencija podnosi skupštinskom Odboru za bezbjednost i odbranu redovan godišnji izvještaj, ali se može tražiti da to učini i viši puta tokom godine, ukoliko za to postoje razlozi. „Obavještajno-bezbjednosna aktivnost u borbi protiv savremenog terorizma u svijetu se manifestuje uglavnom kroz javnu i tajnu komponentu. Skupljanje obavještajnih podataka i njihova analiza su ključ za rješavanje problema terorizma.“
Da li postoji veza između Agencije za nacionalnu bezbijednost i medija? Danas ne govorimo samo o jednom mediju, već o čitavom nizu načina da se emituje slika i riječ, dakle govori se o masmedijima koji su dostupni cjelokupnom društvu. „Publici, koju čine milijuni gledatelja, centralizirani pošaljitelji istodobno šalju iste poruke. Prema tome, sadržaj i oblik poruke skrojen je prema najnižem zajedničkom nazivniku.“ Različiti su odnosi ova dva subjekta u zavisnosti od mnogih socio-političkih faktora. Dok je u nekim autoritarnim državama nemoguće medijski pristupiti i u najmanjim crtama radu službi, u drugima postoji transparentnost u njihovom radu i otvorenost prema medijima u onom obimu koliko to njihov zadatak dozvoljava. „Dakle, da bi sistem bezbijednosti funkcionisao u sferi savremenih društvenih promjena, trebalo bi da ga odlikuju nove karakteristike – strategije djelovanja koje bi bile u funkciji javnosti. Tako bi se dopinijelo vidiljivosti kvaliteta rada i transparentnosti (u određenim sferama) službi bezbjednosti. Ukidanje tradicionalnih shvatanja doprinijelo bi povećanju osjećaja sigurnosti građana.
Posebno pitanje zavređuje i zloupotreba medija u terorističke svrhe, korišćenjem masovnih medija. Zastrašivanje, defetizam i paralisanje normalnog načina života pojačano je prijetnjama i posljedicama terorističkih akcija. „Jedan od nesrećnih znakova varvarizacije je to što su teroristi otkrili, da ukoliko je u dometu svetskih ekrana, tada masovno ubistvo inače beznačajnih žena i muškaraca, zadobija veće naslove od svih ostalih, osim u slučaju najpoznatijih ili samoubilačkih meta njihovih bombi.“
4.3.3. Vojska Crne Gore
Kolika je uloga Vojske Crne Gore u obavljanju antiterorističkih aktivnosti, ako se ima u vidu spektar djelovanja Ministarstva unutrašnjih poslova i javne uprave – Uprave policije i Agencije za nacionalnu bezbijednost i drugih subjekata? Vojska je temelj odbrane nezavisnosti, suvereniteta i teritorijalne cjelovitosti svake države. Na ovom principu formirana je i Vojska Crne Gore, Zakonom o Vojsci Crne Gore koji je stupio na snagu avgusta mjeseca 2007. godine. Saglasno gore navedenom, u članu 1 Zakona se kaže: „Vojska je profesionalna odbrambena snaga koja brani nezavisnost, suverenost i državnu teritoriju Republike Crne Gore (u daljem tekstu: Crna Gora), u skladu sa međunarodnim principima o upotrebi sile. Vojska je pod demokratskom i civilnom kontrolom. Vojska se organizuje u komande i jedinice“
Nakon sticanja nezavisnosti, Crna Gora je formirala sopstvene vojne snage i, u skladu sa evropskim i evrotlantskim ciljevima, odmah pristupila reformama i usklađivanju vojnog sistema države prema sopstvenim potrebama, ali i prema ciljevima kojima teži Crna Gora. Osnovni cilj ovih reformi je izgrađivanje sasvim novog sistema odbrane koji će biti stabilan, funkcionalan i bezbjedan. U vezi sa gore navedenim, usvojeni su: Strategija nacionalne bezbijednosti Crne Gore, Strategija odbrane i Zakon o vojsci.
Kada je u pitanju zaštita Crne Gore od terorističkih napada, Strategijom odbrane predviđeno je da Vojska učestvuje u akcijama suzbijanja terorizma u okviru zaštite od nekonvencionalnih rizika i prijetnji po nacionalnu bezbijednost Crne Gore. Država se u ovim aktivnostima oslanja na sopstvene kapacitete, ali kako se radi o transnacionalnom bezbjednosnom sistemu, mora sarađivati i sa svim relevantnim međunarodnim institucijama. Vojska se sopstvenim snagama suprotstavlja terorizmu djelovanjem kopnenih jedinica, vazduhoplovne jedinice i mornarice. Kopnene jedinice, koje broje najviše ljudstva, obavljaju i protivteroristička dejstva. Mornaričke snage imaju izuzetno važnu ulogu u antiterorističkim dejstvima. Udarnu snagu čini obalska straža koja se bori sa izazovima trgovine drogama, oružjem, ljudima, odnosno kretanjem terorista pomorskim putevima. Bez obzira na nedoumicu da li formirati obalsku stražu ili sistem zaštite insitucionalno decentralizovati na više subjekata, iskustva razvijenih zemalja poput Norveške, Danske govore u prilog činjenici formiranja jedinstvenog bezbjednosnog sistema na moru. Osim toga, i NATO daje takve sugestije. Na međunarodnom planu Vojska Crne Gore aktivno učestvuje u NATO misiji ISAF u Avganistanu. Do sada je Vojska Crne Gore u tri misije učestvovala u ovim operacijama. Ove operacije su preventivnog karaktera. Obuhvataju izgradnju i uspostavljanje stabilnosti u Avganistanu. Time Crna Gora daje nesumnjiv doprinos prevenciji pojave terorizma na međunarodnom planu. Ne treba zaboraviti ni učešće Crne Gore u misiji NATO u borbi protiv piraterije na moru u Adenskom zalivu, pod nazivom Atalanta. Na kraju, spremnost i riješenost Crne Gore i Vojske da bude sastavni dio antiterorističkih aktivnosti na međunarodnom nivou je i učešće u simulacionoj vježbi SEESIM u okviru članstva u SEDM (proces saradnje ministara odbrane zemalja jugoistočne Evrope), koja će se održati u oktobru 2012. godine sa simulacijom na teroristički napad.
Posebno interesovanje kod stručne, ali i laičke javnosti izaziva eventualno formiranje obavještajne službe u okviru Vojske Crne Gore. Trenutno, u sastavu i organizaciji Vojske postoji Odjeljenje za odbrambeno-bezbjednosne poslove, komunikaciju i kripto-zaštitu. Ono je nasljednik VOS Srbije i Crne Gore, V centra VBA i III centra VOA koji su u periodu postojanje države Srbije i Crne Gore djelovale na teritoriji Crne Gore. Stvaranjem samostalne i međunarodno priznate države Crne Gore stvorili su se uslovi da se u okviru Vojske Crne Gore pokrene proces stvaranja Odjeljenja za vojno-bezbjednosne poslove. Da li bi formiranje ovog odjeljenja dovelo do smanjenja značaja ANB Crne Gore? Na to pitanje postoje različiti odgovori koji se najčešće koriste u dnevno političke svrhe, a stručna javnost se o tome vrlo malo, gotovo nimalo konsultuje. U svakom slučaju, uz dobro utvrđen sistem i poslove odjeljenja stvara se pretpostavka da dva bezbjednosno-obavještajna subjekta mogu sarađivati. Njihova dobra saradnja stvorila bi izuzetno važan institucionalni okvir za rano otkrivanje terorističkih napada i preventivno djelovanje. Ovakav mehanizam je od izuzetne važnosti za Crnu Goru.
4.4. Potrebne reforme
Crna Gora je sticanjem nezavisnosti, referendumom u maju 2006. godine, postala samostalna i međunarodno priznata država. Ovo je za činjenicu imalo i obaveze formiranja bezbjednosne politike. Stvaranje sistema nacionalne bezbijednosti treba da bude prioritet Crne Gore. Da li je Crna Gora od 2006. godine do danas formirala taj sistem? Odgovor treba potražiti u činjenici da se na globalnoj sceni rizici i prijetnje po bezbijednost država mijenjaju gotovo svakodnevno. Ovakav scenario bezbjednosnih izazova odnosi se i na Crnu Goru. Stoga, ovaj proces ne može biti završen donošenjem niza dokumenata ili formiranjem nekih operativnih subjekata. On mora biti i jeste kontinuiran. Samo tako država može odgovoriti najvećem izazovu današnjice – terorizmu. Svaki kontinuirani proces podrazumijeva reforme, a za reforme i njihovo sprovođenje potrebno je vrijeme. Ovo je u konačnom i odgovor na gore postavljeno pitanje. Reforme u pravcu stvaranja sistema nacionalne bezbijednosti koji bi se uspješno mogao suprotstaviti terorizmu su dvojake, pravne i institucionalne.
Potrebno je sinhronizovano djelovanje svih subjekata države Crne Gore u antiteorističkom djelovanju. To se jedino može postići sinhronizacijom pravnog i institucionalnog sistema. Potrebno je usvajati zakone u cilju suprotstavljanja terorizmu, ratifikovati međunarodne konvencije, rezolucije i protokole u ovoj oblasti i u skladu sa promjenama bezbjednosnih prijetnji sa posebnim naglaskom na terorizam, donositi određene programe u oblasti suzbijanja ovog oblika kriminalnog ponašanja. Crna Gora nema zakonom jasno određenu definiciju terorizma. Ovakva činjenica uveliko otežava i primjenu zakona, jer se na ovaj način ostavlja veliki prostor za tumačenje. Ovo krivično djelo, u mjeri u kojoj je bilo moguće u odnosu na gore pomenutu činjenicu, definisano je Krivičnim zakonom Crne Gore. Gotovo je neoprostivo da se nijedna akademska institucija nije bavila definisanjem pojma terorizma. Finansiranje terorizma je krivično djelo i njegovu dosadašnju definiciju treba upotpuniti u skaldu sa Međunarodnom konvencijom za suzbijanje finansiranja terorizma. Trebalo bi inkriminisati i sljedeće situacije: planiranje i izvršenje povezanog terorističkog akta van države, ako se ni jedan povezani teroristički akt ne izvrši ili pokuša izvršiti i ako ne postoji transfer sredstava iz jedne države u drugu ili ako postoji, a sredstva su legalna. Zakon o spriječavanju pranja novca i finansiranja terorizma ne precizira šta uraditi sa sredstvima koja su shodno ovom zakonu zamrznuta na 72 časa, a nakon toga se ispostavi da ne postoji namjera da se njima finansira terorizam. Potrebno je na nacionalnom nivou donijeti Pravilnik o upotrebi SAJ (Specijalne antiterorističke jedinice). Od posebnog je značaja da se u crnogorskim pravnim, ali i laičkim krugovima napravi balans između ljudskih prava zagarantovanih Ustavom Crne Gore i korišćenja mjera tajnog nadzora. Ovakav vid obavještajne aktivnosti može biti administrativni (koji se koristi u prikupljanju podataka prije krivičnog postupka) i sudski (koji se sprovodi na osnovu sudskog odobrenja i kontrole suda). Postoji opasnost da crnogorske institucije restriktivno tumače ustavne i zakonske regulative ovog karatera i da u velikoj mjeri spriječe preventivno antiterorističko djelovanje. Jedna od novijih mjera antiterorističkog djelovanja je i mogućnost pokajanja. „U praksi je zaživjela i mjera podsticanja na pokajanje, koja se pokazala kao izuzetno korisna i efikasna i time opradala svrhu svog postojanja.“ Na kraju, sumirajući antiteroristički zakonodavni okvir Crne Gore, može se reći da on pruža dobre osnove za izgradnju nacionalnog bezbjednosnog sistema. Jasno da se reforme moraju sprovoditi kako bi se otklonili svi gore navedeni nedostaci, posebno u pravcu donošenja zakona koji će tretirati isključivo oblast terorizma.
Institucionalni okvir antiterorističkog djelovanja treba da odgovori novim bezbjednosnim izazovima. Stoga je potrebna koherentnost i međusobna saradnja svih relevantnih bezbjednosnih činilaca. Mišljenja sam da je neophodno formirati Centar za bezbjednosnu nauku i analizu. U sklopu pomenutog centra fukcionisao bi Odsjek za antiterorističku nauku i analizu. Odsjek bi djelovao u više pravaca. Prvo, njegova uloga bila bi naučna. Predstavljao bi odjeljenje u kojem bi se kadrovi birali po utvrđenom kriterijumu, usko specijalizujući se za bavljenje bezbjednosnim poslovima. Školovanje bi trajalo četiri godine, nakon čega bi se polagao završni ispit sa rigoroznim kriterijumima i na osnovu dobijenih rezultata vršila dalja selekcija kadrova. Naučno odjeljenje centra okupljalo bi naučnike iz raznih oblasti, koji bi pored predavanja imali i stalne operativne zadatke. Na primjeru terorizma situacija bi bila sljedeća. Potrebno bi bilo okupiti stručnjake i profesore iz oblasti bezbijednosti i odbrane, ali i stručnjake iz ostalih nauka, kao što su matematika, fizika, elektrotehnika, hemija, biologija, sociologija, psihologija, pravne nauke sa naglaskom na međunarodno pravo, ljudska prava i humanitarno pravo i td. Na ovaj način, kadrovi bi bili terorijski u potpunosti osposobljeni, jer bi sticali znanja koja su primjenljiva u praksi. Konkretno, pojedini bi pratili aktivnosti na poljima nuklearne energije, bio-tererozma, hemijskog terorizma ili se bavili proučavanjem sociološkog i psihološkog fenomena terorizma. Određen broj kadrova bi bio usko specijalizovan za praćenje pravne regulative, a jedan broj za međunarodnu naučnu saradnju. Odjeljenje bi okupljalo renomirane profesore kako iz zemlje, tako i iz inostranstva. Ovako koncipirano, Naučno odjeljenje stvaralo bi nove kadrove u ovoj oblasti i predstavljalo kombinaciju mladosti i iskustva. Na čelu Naučnog odjeljenja nalazio bi se direktor sa akademskim zvanjem profesora doktora i potrebnim kvalifikativima. Analitičko odjeljenje bi u sebi sadržalo sve obavještajne službe u državi, kao i subjekte od značaja za nacionalnu bezbijednost (npr. ANB, VOS, Uprava policije, Uprava caraina, Uprava za spriječavanje pranja novca itd.). Na ovaj način, svi obavještajni podaci i njihova analiza vršila bi se u jednom centru, a s obzirom na ovu činjenicu, manji broj radnih mjesta pokrivao bi više poslova. Na čelu Analitičkog odjeljenja nalazio bi se načelnik koji bi u redovnoj proceduri jednom mjesečno podnosio izvještaj o aktivnostima Odjeljenja predsjedniku Države, predsjedniku Vlade i predsjedniku Parlamenta. Obaveza istog bi bila da polugodišnje dostavlja izvještaje skupštinskom Odboru za bezbijednost i odbranu. U skladu sa naučnim referencama i znanjima koje su stekli u Naučnom odjeljenju, kadrovi bi se raspoređivali u određene centre (obavještajni sektor, kontraobavještajni sektor, operativno-komunikacioni sektor, koordinacioni sektor, sektor za međunarodnu saradnju, pravno-administrativni sektor). Operativno odjeljenje sprovodilo bi konkretne aktivnosti na terenu, na osnovu dobijenih podataka iz Analitičkog odjeljenja. Ono bi vršilo koordinaciju aktivnosti između operativnih subjekata (SAJ, antiterorističkih jedinica u pješadiji, mornarici i vazduhoplovstvu, VCG, Sektora za vanredne situacije i civilnu bezbijednost, kao i ostalih subjekata koji djeluju operativno na terenu). Na čelu Operativnog odjeljenja nalazio bi se načelnik. Na konkretnom primjeru, struktura bi izgledala ovako: na osnovu analize dobijenih podataka, Analitičko odjeljenje dostavlja izvještaj kabinetu načelnika Operativnog odjeljenja o prijetnji terorističkim napadom. Na osnovu dobijenih podataka i u stalnoj saradnji sa Analitičkim odjeljenjem, Operativno odjeljenje pravi protokol antiterorističkog dejstva. Nakon utvrđivanja protokola, vrši koordinaciju među operativnim subjektima. Potom, izvodi dejstva na terenu, koja mogu biti preventivna ili represivna, uz stalni monitoring zbivanja na terenu. Nakon sprovedene akcije, oba odjeljenja sačinjavaju izvještaj i podnose ga direktoru Centra. O sprovedeim mjerama u predmetnom slučaju direktor podnosi izvještaj predsjednicima Države, Vlade i Parlamenta i uključuje ga u polumjesečni izvještaj koji podnosi skupštinskom Odboru za bezbijednost i odbranu. Samo ovako koordinisana akcija, vođena iz jednog centra, sa jasno podijeljenom odgovornošću, može biti ključ uspjeha u stvaranju bezbjednosnog sistema države Crne Gore, sistema koji efikasno može odgovoriti svim bezbjednosnim izazovima. Treba naglasiti da naučna komponenta ovog Centra omogućava konstantan razvoj i napredovanje u istraživanjima koji se reflektuju i na ostala dva segmenta.
5. Zaključak
Međunarodna zajednica ima pred sobom izuzetno složen zadatak. Mora se suprotstaviti terorizmu kao velikoj prijetnji u sadašnjem i budućem vremenu. Svaka država mora svojim građanima obezbjediti mir, stabilnost i sigurnost, kao i ambijent u kojem građani mogu ostvariti i uživati svoja prava. Da li ove ciljeve svaka država može ispuniti isključivo sopstvenim snagama? Odgovor je – ne, jer protiv terorizma kao bezbjednosne opasnosti koja ne poznaje granice, jasan i odlučan odgovor može biti u ujedinjenom djelovanju cijele međunarodne zajednice. Odgovor mora biti sadržan u pravnom i institucionalnom djelovanju. Danas se srijećemo sa činjenicom da su doneseni brojni međunarodni dokumenti u svrhu borbe protiv terorizma, te da su države potpisnice istih. Postavlja se pitanje da li je potpis i deklarativno zalaganje dovoljno? Odgovor je – apsolutno ne. Ukoliko se doneseni međunarodno-pravni dokumenti ne implemetiraju u domaće zakonodavstvo i otpočne sa njihovom primjenom, sve samo ostaje mrtvo slovo na papiru. Sistem kolektivne bezbijednosti je najbolji okvir borbe protiv terorizma. Dobar primjer predstavlja djelovanje UN-a, NATO-a, INTERPOL-a, EUROPOL-a, koji nesumnjivo povezuju nacionalne bezbjednosne sisteme i čine da oni postanu kvalitetniji u stvaranju nacionalnog bezbjednosnog okvira, čija je jedna od funkcija i antiterorističko djelovanje. Samo zajedničkim, kontinuiranim i koordiniranim djelovanjem međunarodna zajednica se može uspješno boriti protiv terorizma. Sve gore navedeno, teorijski posmatrano, predstavlja dobar način antiterorističkog djelovanja na globalnom nivou. Međutim, da li je nešto ovako moguće stvoriti u praksi? Pravni okvir treba konstantno dopunjavati novim pravnim normama, ukorak sa vremenom i izazovima koje ono nosi. Potrebno je što više država, posebno onih manje razvijenih uključiti aktivno u zajedničke antiterorističke pravne i institucionalne okvire. Bez obzira koliko se bude stvarao ujedinjeni međunarodni front u borbi protiv terorizma, države će se uvijek voditi principom očuvanja suvereniteta i osobenosti, a sve u strahu da ova dva principa ne budu dovedena u pitanje ujedinjenjem u neke veće globalne cjeline, bilo pravno ili institucionalno. Kako god bilo, zadatak međunarodne zajednice kojoj svakako pripada i država Crna Gora mora biti očuvanje mira i bezbijednosti u međunarodnoj zajednici.
U odnosu na sve gore rečeno, postavlja se pitanje da li je postojeći sistem bezbijednosti Crne Gore spreman da odgovori budućim bezbjednosnim izazovima? Iz analize date u prethodnom poglavlju, jasno je da Crna Gora ima stabilan bezbjednosni sistem. Stabilnost tog sistema ogleda se u spremnosti i obučenosti svih bezbjednosnih subjekata. Bez obzira na ovu činjenicu, Crna Gora ima dosta prostora za napredovanje u oblasti bezbijednosti. Sa normativnog stanovišta, neophodno je donijeti Zakon o zaštiti od terorizma, čime bi se detaljno obuhvatila ova oblast. Neophodno je nastaviti usvajanje i implementaciju međunarodnih normi i standarda. Ovo nikako ne smije biti samo mrtvo slovo na papiru, već se jasno moraju stvoriti uslovi za primjenu međunarodnih dokumenata. Nedvosmisleno, moraju se pratiti sve izmjene pravne regulative u oblasti bezbijednosti, posebno antiterorizma. Ključni problem je manjak školovanog, odnosno usko specijalizovanog kadra u oblasti bezbijednosti i antiterorizma. Na pitanje da li je to tačno i da li za to postoje dokazi, odgovor je potvrdan. Ne postoji nijedna visokoškolska ustanova koja duži niz godina školuje kadar za rad u oblasti bezbijednosti, sa posebnim naglaskom na antiterorizam. Na određenim univerzitetima postoje smjerovi čija je tematika u manjoj mjeri vezana za gore navedeno. Ovo su samo naučni fragmenti koji ipak ne daju jednu cjelinu. Zato je, kako sam i naglasio u trećem poglavlju, Crnoj Gori potrebna viskoškolska specijalizovana ustanova za obrazovanje kadra u oblasti bezbijednosti. Kako bi se izbjegla opasnost od isključivo teoretskog znanja, dio ove institucije predstavljao bi i analitički i operativni centar. Na ovaj način, Crna Gora dobija usko obrazovani kadar u oblasti bezbijednosti, čija je jedna od karika i borba protiv terorizma. Ono što je još važnije, sva prikupljena znanja po ovom modelu mogu se upotrijebiti u praksi. Ova naučno-analitička institucija uspostavljanjem saradnje sa drugim sličnim institucijama u svijetu, mogla bi kadrove slati na usavršavanje, u najbolje evropske i svjetske centre. Samo ovako školovan kadar daje sigurnu bezbjednosnu budućnost Crnoj Gori. Crna Gora je država koja teži evro-atlantskim integracijama po svakom pitanju, pa i pitanju bezbijednosti. Stvaranje kompaktnog sistema nacionalne bezbijednosti obavezno prati i integracija u veće bezbjednosne sisteme.
Na kraju, obaveza institucija države Crne Gore je očuvanje njenog državnog integriteta i suvereniteta, slobode, prava i jednakosti građana. Država Crna Gora svojim građanima mora obezbijediti bezbjedan i siguran život, sredinu i okruženje u kojoj mogu slobodno da žive i ostvaruju svoja Ustavom zagarantovana prava. Kvalitetan je samo onaj bezbjednosni sistem koji može obezbijediti sve ove elemente. Terorizam je prijetnja sadašnjosti i budućnosti. Stoga, bezbjednosne institucije Crne Gore moraju biti aktivni učesnici u stvaranju bezbjednosnog okvira u sadašnjem vremenu i pripremati svoje kapacitete za bezbjednosne izazove koje nosi buduće vrijeme. Ovo je obaveza cjelokupnog društva, jer naš jedini cilj treba da bude očuvanje života, prava i jednakosti svih građana, čije vrijednosti moramo ostaviti budućim generacijama. Samo tako Crna Gora može opstati u vremenu sadašnjih iskušenja i sačuvati mir i stabilnost u vremenima koja dolaze.
***
BIOGRAFIJA:
- Nikola Banićević rođen je u Kotoru 17.06.1983 godine
- Osnvnu školu završio je u Risnu.
- Srednju školu završio je u Kotoru ( Gimnaziju – opšti smijer ).
- Pravni fakultet završio je na UCG u Podgorici
- Magistirao je sa ocjenom deset na UDG u Podgorici na Fakultetu pravnih nauka-smjer Međunarodni odnosi na temu: “Međunarodno-pravni i institucionalni aspekti borbe protiv terorizma”.
- Bio je polaznik prve generacije i uspiješno završio Školu ljudskih i manjiskih prava pri CGO.
- Učesnik je četvrte generacije INTERSHIP programa i u okviru njega stažirao je šest mjeseci u Skupštini Crne Gore posebno prateći i učestvujući u radu Ustavotvornog odbora i Odbora za ekonomiju finasije i budžet kao i poslovima protokola u kabinetu predsjednika Pralamenta.
- U okviru INTERSHIIP programa dobitnik je seftifikata koji dodjeljuju NDI u Crnoj Gori i CDT.
- Bio je učesnik seminara u organizaciji Uprave za kadrove na temu „Evropska unija“ i seminara „Evrposki sud za ljudska prava“.
- Učestetvo je na seminarima Uprave za kadrove Crne Gore na temu Bezbjednost Crne Gore i NATO integracije.
- Učesnik foruma 2 to be secure održanog u Budvi u organizaciji Euro-atlanskog kluba u Crnoj Gori, Ministartsva odbrane Crne Gore i Ministastva pravde Crne Gore.
- Osnivač je Vaterpolo kluba „Risan“ i bio je najmlađi član Skupštine VPSCG.
- Na mjestu kapitena kluba proveo je četiri godine
- Obavljao je poslove Sekretara i PR u Klubu u periodu od osnivanja do 2012 godine.
- Dobitnik godišnjeg priznanja za razvoj sporta u Opštini Kotor.
- Obavlja administrativne i PR poslove za VA “Cattaro”.
- Trenutno je zaposlen u kabinetu gradonačelnice Opštine Kotor na funkciji višeg savjetnika Opštine Kotor za pravno – administrativna pitanja.
- Nastanjen je u porodičnoj kući u Risnu.
Literatura
| B. Sredanović, B., Međunarodni terorizam politički delikt ekstradicija, Službeni list SRJ, Beograd, 2002 |
| Č. Kegli, Jr. Judžin, R. Vitkof, Svetska politika trend i transformacija, Centar za studije Jugoistočne Evrope, FPN u Beogradu, Diplomatska akademija ministarstva spoljnih poslova SiCG, Beograd, 2006 |
| D. Garland, Kultura kontrole: kriminal i socijalni poredak u savremenom društvu, Oxford University Press, 2002 |
| D. Gomien, Kratak vodič kroz evropsku konvenciju o ljudskim pravima, Vijeće Evrope, Strasbourg, 1998 |
| D. Gomien, Kratak vodič kroz evropsku konvenciju o ljudskim pravima, Vijeće Evrope, Strasbourg, 1998 |
| D. Vesić, M. Antevski, Potencijali međunarodnje sardanje u borbi protiv terorizma i organizovanog kriminala, Politička revija 1/2011 |
| Difense insitute of internacional legal studies, Legal Aspects of Combating Terrorisam, 2007, UN and Terrorisam, 7-2. |
| Dokumenta su prikazana u bazi podataka UN ( United Nacional Gosper ). |
| Dž. Stern, Ekstremni terorizam, Aleksandrija Press, Beograd, 2004 |
| Dž. White, Terorizam, Aleksandria press, Beograd, 2004 |
| Đ. Šušnjić, Metodologija, Čigoja štampa, Beograd, 2007 |
| E. Hobsbaum, Globalizacija, demokratija i terorizam, Arhipelag, Beograd, 2008 |
| Eagle Assist – jedna od mijera koje su zatražile Sjedinjene Američke Države nako 11. septembra 2001. Godine |
| Evropska konvencija o ljudskim pravima |
| G. Kapetanović, Međunarodni terorizam i Ujedinjene nacije, Arhiv za pravne i društvene nauke 1-2/1980 |
| H. Kisindžer, Diplomatija, Beograd, 2008, Klub plus |
| I. Jelić, Odgovornost država u međunarodnom pravu, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, 2009 |
| I. Mašulović, Nacionalna bezbjednost Crne Gore, Fakultet humanističkih studija-Podgorica, Podgorica, 2010 |
| I. Mašulović, Sistem zaštite od terorizma Republike Crne Gore, Fakultet za poslovni menadžment- Bar, Bar, 2007 |
| I. Mašulović, Stanje i problemi krivičnog zakonodavstva Crne Gore, Crnogorska revija za krivično pravo i kriminalnu politiku 1/ 08 |
| I. Mašulović, Nacionalna bezbjednost Crne Gore, Fakultet humanističkih studija – Podgorica, Podgorica, 2010 |
| I. Mašulović, R. Branković, (Ne)suprotstavljenost medija i službi sistema bezbjednosti, Medijski dijalozi, 10/11 |
| I. Mašulović, Terorizam/razmjena obavještajnih podataka i saradnja bezbjednosnih sistema (sa osvrtom na Agenciju za nacionalnu bezbijednost), Perjanik, 11/ 06 |
| I. Novaković, Multilateralne operacije-NATO, Bezbednost Zapadnog Balkana, Beograd, 16/10 |
| International Convention Against the Taking of Hostages – United Nations General Assembly, str. 6, čl. 14. |
| K. Tomaševska, Izazov terorizma, Mladost, Beograd, 1983 |
| Krivični zakon Crne Gore, (“Sl. list Crne Gore“, br. 40/08 , br. 25/10 , br. 32/11) |
| Lj. Stajić, Osnovi bezbednosti, Izdavačka kuća „Draganić“, Beograd, 2006 |
| M. Babić, Izraelsko-arapski ratovi, Alfa, Zagreb, 1988 |
| M. Castells, Uspon umreženog društva, Golden marketing, Zagreb, 2000 |
| M. Dufrenne, Za čoveka, Nolit, Beograd, 1972 |
| M. Grubač, B. Vučković, Komentar zakona o međunarodnoj pravnoj pomoći u krivičnim stvarima sa odabranim konvencijama i ugovorima, Štamparija Obod ad Cetinje, Cetinje, 2008, |
| M. Jovanović, Priručnik za NATO, Forum za bezbednost i demokratiju, Beograd, 2009 |
| M. Tačer, Državničko umjeće strategija za svijet koji se mijenja, Školska knjiga, Zagreb, 2004. |
| M. Zirojević, Borba protiv terorizma, Revija za bezbednost 2/10
O. Injac, Sociološki aspekti savremenog terorizma u Evropi, Udruženje za političke nauke Srbije Čigoja štampa, Beograd 2011. O. Injac, NATO and Terrorisam, Yearbook Šipan 2009. |
| P. Wilkinson, Terorizam protiv demokracije, Golden marketing, Zagreb, 2002 |
| Podatak iznio je prof Simeunović na panelu u okviru seminira „2 be secure“ – Budva jun, 4-6, 2012. |
| R. Etinski, Međunarodno javno pravo, JP Službeni glasnik, Beograd, 2010 |
| R. Gacinović, Bezbednost Evropske unije, Međunarodno okruženje, VOJNO DELO, Beograd, 2010 |
| R. Gaćinović, Pravno organizacioni aspekti antiterorističkog delovanja, Strani pravni život |
| R. Gaćinović, Savremeni terorizam, Grafomark, Beograd, 1998 |
| R. Gaćinović, Terorizam u politčkoj i pravnoj teoriji, Evro Giunti, Beograd 2010 |
| R. Sredanović, Međunarodni terorizam politički delikt ekstradicija, Službeni list SRJ, Beograd 2002 |
| S. Hinks, Politički sistem Evropske unije, Javno preduzeće Službeni glasnik, Beograd, 2007 |
| S. Nešković, Interpol i savremeni terorizam, Bezbednost 2/05 |
| S. Tatalović, A. Grizold, V. Cvrtila, Suvremene sigurnosne politike, Golden marketing-Tehnička knjiga, Zagreb, 2008 |
| S.Č. Kegli, Jr. Judžin, R. Vitkof, Svetska politika trend i tranzicija, Centar za studije Jugoistočne Evrope Beograd, FPN Beograd, Diplomatska akademija Ministarstva spoljnih poslova Srbije i Crne Gore, Beograd, 2006 |
| „Službeni list SRJ – Međunarodni ugovori”, br. 7/2000 |
| „Službeni list SRJ – Međunarodni ugovori”, br. 10/2001 |
| „Službeni list SRJ – Međunarodni ugovori”, br. 12/2002 |
| Ustavni zakon za sprovođenje Ustava Crne Gore, (“Sl. list Crne Gore”, br. 01/07, br. 09/08, br.71/09, br. 22/10, br. 80/10, br. 27/11, br. 38/11) |
| V. Dimitrijević, Terorizam i ljudska prava poslije jedanaestog septembra 2001. godine, Časopis za književnost i kulturu i društvene djelatnosti 69/15, 2003 |
| V. Dimitrijević, Terorizam, Radnička štampa, Beograd, 1982 |
| V. Jončić, Terorizam i ljudske slobode, Udruženje za međunarodno krivično pravo Beograd , Tara 2010 |
| Z. Stojanović, Komentar Kivičnog zakona, OSCE, Podgorica, 2010
Zvanični dokumenti |
| Zakon o Agenciji za nacionalnu bezbjednost, (“ Sl. list RCG“ , br. 25/08, br. 86/09, br. 20/11) |
| Zakon o državnom tužilaštvu, (“Službeni list Crne Gore“, br. 69/03, br. 40/08, br. 39/11) |
| Zakon o međunarodnoj pravnoj pomoći u krivičnim stvarima , “Sl. list Crne Gore“ , br. 4/08 |
| Zakon o sprječavanju pranja novca i finasiranje terorizma, (“Sl. list Crne Gore“, br. 14/704/08) |
| Zakon o Vojsci Crne Gore, (“Sl. list RCG“ , br. 63/03, br. 40/08, br. 39/11) |
| Ž. Ditertur, Izvodi iz najznačajnijih odluka međunarodnog suda pravde, JU Službeni glasnik, Beograd, 2006 |
| Ž. Mojsilović, Pregovori kao faza protivterorističke operacije oslobađanja talaca, Bezbednost 6/’05 |
Internet sajtovi
Pošten i pametan mladić. Blago onoj čiji bude!
Demontiraj me… 10, 9, 8,… BOOM!
čestitam!
prijatelj iz Dobrote!!
Svaka čast dragi Nikola, danas je nažalost jako malo mladih ljudi koji su poput tebe spremni i željni učiti i raditi, izgrađivati sebe za dobrobit svih nas. Samo, moraš se čuvati zajedljivih, a takvih je mnogo. Želim ti svaku sreću i napredak.
žao mi je što još nisam dijelić TVOG cv-a:-)
PRAVILA KOMENTARISANJA
Komentari se objavljuju na portalu Skala radija. Odgovorni za sadržaj su isključivo autori napisanih komentara.
U komentarima je zabranjeno koristiti uvredljive riječi, psovke i klevete. Neće se objavit komentar koji sadrži ove elemente kao ni tekst komentara koji sadrži govor mržnje. Ukoliko se dogodi propust pa tekst bude objavljen, moderator je dužan da ga odmah ukloni čim ga primijeti ili mu neko skrene pažnju na sadržaj. Neprimjeren sadržaj će biti uklonjen a autor može biti prijavljen nadležnim organima.
Za eventualne primjedbe i sugestije mejl je [email protected].