LJLJANA ZEKOVIĆ ŽENA KOJA OBLIKUJE UMJETNOST CRNE GORE

Piše: Božidar PROROČIĆ, književnik i publicsta

U plejadi izuzetnih žena koje su svojim stvaralaštvom, intelektom i posvećenošću oblikovale likovnu i kulturnu istoriju Crne Gore, ali i šireg prostora Zapadnog Balkana, zlatnim slovima ispisano je ime Ljiljane Zeković. Ova Cetinjanka, istoričarka umjetnosti, likovna kritičarka i muzejska savjetnica, ponijela je u svom biću onu suštinsku snagu koja se rađa pod Lovćenom – simbolom crnogorskog duha, slobode i kulture. Baš kao što luča Njegoševe misli osvjetljava puteve crnogorske književnosti, tako i ona, sa nesalomljivom energijom i autoritetom, ispisuje najljepše stranice likovno-istorijske prizme Crne Gore. Dajana Marišild je jednom zapisala: „Žena stvara potpuni krug. Unutar nje nalazi se moć stvaranja, njegovanja i transformacije.“ Upravo tim riječima može se opisati misija Ljiljane Zeković. Vođena strašću za umjetnošću i potrebom da oblikuje i tumači vizuelni identitet crnogorske baštine, ona je, poput Artemizije Đentileski u renesansnom slikarstvu ili Linde Nočlin u američkoj kritici umjetnosti, prkosila normama, sistemima i ograničenjima, prešavši odavno granice mogućeg.

Rođena je 18. aprila 1948. godine u Cetinju, Zeković je diplomirala istoriju umjetnosti na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, a svoju akademsku radoznalost produbila je studijskim boravkom na Atinskom univerzitetu (1980–1981). Kao što su putovanja italijanskih i francuskih renesansnih umjetnika bila presudna za oblikovanje njihovih vizija, tako je i njen boravak u Atini, među antičkim temeljima evropske kulture, doprinio njenom daljem usavršavanju. Međutim, Ljiljana Zeković nije samo teoretičarka umjetnosti – ona je vizionarka, hroničarka vremena i najjsnažnji glas crnogorske likovne scene. Njeni kritički osvrti, monografije, eseji, recenzije, muzejski projekti i neumoran rad na istraživanju i prezentaciji crnogorske likovne baštine učinili su je neizostavnom figurom u kulturnom životu Crne Gore.

Baš kao što su Đovani Lorenco  i Ogist Roden kroz svoje skulpture prevazilazili materijalna ograničenja kamena, stvarajući djela ispunjena pokretom i emocijom, tako i Zekovićka kroz svoju analizu umjetnosti nadilazi suvoparne faktografske pristupe, donoseći interpretacije koje odišu dubokom empatijom i intelektualnom snagom. Njena riječ ne opisuje samo vizuelni izraz – ona ga oživljava, postavljajući umjetnost u kontekst vremena, prostora i društvenih previranja. Zekovićka je snagu pronalazila između ljutog kamenja, stijena i plavetnila Mediterana, crpeći inspiraciju iz civilizacijskih tekovina koje su oblikovale kulturni pejzaž Crne Gore – od antičke Duklje, preko srednjovjekovnog vojislavljevićkog nasljeđa, sve do zlatnog doba Petrovića i savremenih tokova crnogorskog likovnog stvaralaštva. Baš kao što su majstori renesanse rekonstruisali antičke ideale u novim oblicima izraza, tako je i ona, kroz svoju kritiku i istraživački rad, pronalazila puteve kojima prošlost i sadašnjost umjetnosti međusobno razgovaraju.

Kao vrsni poznavalac vizuelne kulture, Zekovićka nije bila samo svjedok crnogorske likovne scene, već njen aktivni učesnik i reprezent. Njeno promišljanje umjetnosti utemeljeno je u razumijevanju složenih istorijskih slojeva – od primitivnih petroglifa i freskopisa crnogorskih manastira, preko barokne raskoši Perasta i monumentalnosti cetinjskih kulturnih centara, do avangardnih eksperimenata savremenih umjetnika. U njenom djelovanju osjeća se snažna nit koja povezuje tradiciju i inovaciju, prepoznajući u svakom likovnom činu otisak duha vremena i univerzalne poruke estetike. Ona ne samo da tumači umjetnost – ona je razumije kao dinamičan proces u kojem svaki potez kista, svaka skulptorska brazda i svaki arhitektonski svod predstavljaju djelić jedne velike priče, ispisane kroz vjekove, u kojoj Crna Gora, uprkos svojoj geografskoj skromnosti, zauzima mjesto dostojno evropskih kulturnih centara.

U toj hrabroj intelektualnoj borbi, u svijetu đe su dominantno mjesto dugo držali muškarci, Ljiljana Zeković se pokazala kao dostojan reprezent ženske emancipatorske snage, rušeći sve tabue pred sobom. Ona nije tražila priznanja niti je posezala za populističkim frazama – njen jedini argument bio je neumorni rad, duboko poznavanje istorije umjetnosti i beskompromisna posvećenost vizuelnoj kulturi Crne Gore. Kroz decenije predanog djelovanja, svojim analitičkim umom, preciznošću i intelektualnim autoritetom, gradila je vrijednosti i ideale koji su oplemenjivali crnogorsku kulturnu scenu. U periodu od 1994. do 2015. godine, bila je direktorica Umjetničkog muzeja, koji je kasnije postao Narodni muzej Crne Gore na Cetinju, dajući toj instituciji novu dinamiku i viziju. Njena uloga nije bila samo administrativna – ona je postavila temelje savremenog muzejskog diskursa, insistirajući na neophodnosti istraživanja, restauracije i prezentacije nacionalne likovne baštine.

Pored toga, od 2005. do 2011. godine bila je stručna konsultantkinja Obrazovnog programa RTCG-a za likovnu umjetnost, čime je doprinijela popularizaciji i obrazovnom tumačenju vizuelne umjetnosti kroz javni servis. Njena posvećenost restauraciji i očuvanju kulturnog nasljeđa vidljiva je kroz njen angažman na revitalizaciji likovnog fonda Umjetničkog muzeja, Muzeja kralja Nikole i Reljefa Crne Gore, čime je sačuvala i obnovila značajne artefakte crnogorske istorije umjetnosti. Zekovićka je autorka i koautorka preko 500 tekstova – uključujući predgovore kataloga, eseje, prikaze, teorijske članke, likovne kritike i monografske studije. Njeni radovi predstavljaju nezaobilazan izvor za proučavanje crnogorske umjetnosti, a posvetila je pažnju velikim imenima našeg likovnog stvaralaštva, među kojima su: Filip Janković, Nikola Vujošević, Mihailo Jovićević, Luka Tomanović, Srdan Kovačević, Hilmija Ćatović, Jovo Ivanović, Savo Pavlović, Gojko Berkuljan, Miloš Vušković, Jovan Zonjić, Marko Borozan, Drago Đurović. Njeni tekstovi su takođe obuhvatili i međunarodne izložbe, uključujući prestižni Venecijanski bijenale (2009, 2017).

Njena erudicija i metodološki pristup mogu se uporediti sa djelovanjem Helen Gardner (1878–1946), jedne od najznačajnijih američkih istoričarki umjetnosti, čija knjiga „Umjetnost kroz vijekove” (Art Through the Ages) predstavlja jednu od prvih sveobuhvatnih studija svjetske umjetnosti. Kao što je Gardner otvorila put razumijevanju umjetničkih tokova na globalnom nivou, tako je i Ljiljana Zeković oblikovala crnogorsku umjetničku scenu, dajući joj naučni i kritički okvir koji omogućava dublje razumijevanje nacionalnog likovnog identiteta. Ona nije samo teoretičarka, kustoskinja i kritičarka – ona je stub crnogorske likovne misli, savremena hroničarka i beskompromisni borac za snagu likovne umjetnosti. Njeno ime ostaje urezano u temelje crnogorske kulture, kao trajni podsjetnik da je umjetnost više od estetike – ona je zapis duhovnog, istorijskog i intelektualnog bića jednog naroda.

Ljiljana Zeković, kao istaknuta istoričarka umjetnosti, likovna kritičarka i muzejska savjetnica, ostavila je neizbrisiv trag u kulturnom pejzažu Crne Gore i šireg regiona. Njen intelektualni angažman, posvećenost istraživanju, kritici i promociji vizuelne umjetnosti ogleda se kroz decenije neumornog rada, učešća na brojnim stručnim skupovima, takođe u njenom obimnom autorskom opusu koji predstavlja temelj za buduće generacije istraživača i umjetnika. Kao učesnica brojnih promocija, okruglih stolova, radionica i simpozijuma u Crnoj Gori i inostranstvu, Zekovićka nije samo tumačila umjetnost – ona ju je oblikovala, postavljala važna pitanja i otvarala nove perspektive u sagledavanju crnogorske i regionalne likovne scene. Njena aktivna uloga u kulturnim debatama i kritičkim analizama omogućila je produbljeno razumijevanje estetskih, teorijskih i društvenih aspekata likovnog stvaralaštva, što je čini nezaobilaznim autoritetom u oblasti vizuelnih umjetnosti.

Autorka je preko 70 izložbi u Crnoj Gori i inostranstvu, pri čemu je svaka izložba bila pažljivo koncipirana sa ciljem da reflektuje specifične umjetničke tendencije, individualne poetike i istorijski kontekst crnogorskog likovnog izraza. Njen jedinstveni kritički pečat i kuratorski senzibilitet došli su do izražaja i kroz njeno autorsko veče u Galeriji „Most“ u Podgorici (april, 2003), đe je predstavila svoje bogato stvaralačko iskustvo i istraživački rad. Među njenim značajnijim djelima, kao koautorka, izdvaja se „Leksikon crnogorskih umjetnika, 1945–2001” (ULUCG, Podgorica, 2001), kapitalno djelo koje predstavlja obimnu enciklopedijsku studiju o crnogorskom likovnom stvaralaštvu druge polovine 20. vijeka. Takođe, koautorka je publikacije „Individualne likovne poetike” (Centar savremene umjetnosti Crne Gore, Narodni muzej Crne Gore, 2008), u kojoj su istraženi autentični umjetnički izrazi i inovativni pravci crnogorskih umjetnika. Kao priređivač, dala je ogroman doprinos kroz radove poput „Likovne poetike članova Crnogorske akademije nauka i umjetnosti” (CANU, Podgorica, 2015), istražujući rad istaknutih akademika i njihovu ulogu u vizuelnoj kulturi Crne Gore. Njena monografska istraživanja dodatno su obogatila crnogorsku likovnu biblioteku, a izložbene kataloge i teorijske analize posvetila je brojnim velikanima crnogorskog slikarstva uključujući;„Mile Grozdanić” (Narodni muzej Crne Gore, Cetinje, 2015); „Umjetnički muzej Crne Gore” (Narodni muzej Crne Gore, Cetinje, 2017); „Slobodan Slovinić” (Narodni muzej Crne Gore, Cetinje, 2017); „Mirko Mitko Bulajić” (Herceg Novi, 2017); „Đeljoš Đokaj” (Muzeji i galerije Podgorice, 2020).

Poseban značaj ima njena monumentalna monografija „Umjetnički muzej Crne Gore”, koja je prepoznata kao izdavački poduhvat godine i nagrađena je kao autorska knjiga na Podgoričkom sajmu knjiga (2017) i Prvom kotorskom sajmu knjiga (2018). Ova publikacija ne samo da dokumentuje bogatstvo crnogorske likovne baštine, već predstavlja i nezaobilazan vodič kroz istoriju, kolekcije i muzeološke tendencije koje definišu likovnu scenu Crne Gore. Njena sposobnost da poveže brojne segmente umjetnosti čini je figurom od izuzetnog značaja za crnogorsku kulturu. Ljiljana Zeković nije samo hroničarka umjetnosti – ona je njen čuvar, promoter i vizionarka, žena koja je svojim radom, autoritetom i intelektualnom snagom odredila pravce u kojima će se dalje razvijati likovna kritika i muzeologija Crne Gore.

Monografski opus Ljiljane Zeković ne predstavlja samo analizu pojedinačnih umjetničkih karijera – on je vremenska kapsula crnogorske likovne scene, u kojoj svaki tom nosi pečat jednog doba, jedne estetike i jednog umjetničkog stremljenja. Njeno djelo ne služi samo kao vodič kroz galerije i muzeje, već i kao intelektualni kompas za razumijevanje složenih kulturnih i estetskih procesa. Kao istoričarka umjetnosti i kritičarka, Zekovićka ne samo da bilježi već i interpretira – postavlja djela u širi kontekst i omogućava da se kroz vizuelnu umjetnost osjete duboke civilizacijske tekovine Crne Gore. Njena metodologija analize, kombinacija precizne faktografije i poetske intuicije, svrstava je među najsnažnije intelektualne figure crnogorske kulturne scene.

Priznata, uvažena, poštovana i izuzetno cijenjena u stručnim i akademskim krugovima, Ljiljana Zeković uživa status jedne od najvažnijih ličnosti crnogorske i regionalne istorije umjetnosti. Njeno ime ne samo da se s ponosom izgovara u muzejskim, akademskim i likovnim krugovima, već je i simbol autoriteta, znanja i beskompromisne intelektualne snage. U svom radu, Ljiljana Zeković nije se ograničavala isključivo na dominantne tokove crnogorske umjetnosti, već je sa istom strašću i naučnom posvećenošću istraživala, valorizovala i afirmisala doprinos manjinskih naroda kulturnom i umjetničkom identitetu Crne Gore. Svjesna da je bogatstvo jedne kulture sazdano od raličitih uticaja, tradicija i identiteta, ona je svoj istraživački i muzeološki rad temeljila na multikulturalnoj i inkluzivnoj viziji crnogorske umjetnosti. Posebnu pažnju posvetila je albanskim, bošnjačkim, hrvatskim, i drugim umjetnicima koji su kroz svoje stvaralaštvo utkali neizbrisiv trag u likovni pejzaž Crne Gore. Njeni radovi i kritike otvarali su nove perspektive u tumačenju umjetnosti manjinskih zajednica, dok je kroz izložbene postavke i muzejske projekte isticala značaj njihove kulturne i estetske baštine.

Bila je među prvima koji su u akademskim krugovima skrenuli pažnju na umjetnički doprinos albanskih slikara Crne Gore, ističući njihovu autentičnu likovnu poetiku, specifičnu simboliku i snažan osjećaj za ekspresiju. Svojim tekstovima i predgovorima kataloga isticala je umjetnike poput Đeljoša Đokaja, jednog od najvažnijih predstavnika savremene albanske likovne scene u Crnoj Gori, čiji rad je povezan sa evropskim modernističkim tendencijama. Takođe, istraživala je uticaj i doprinos bošnjačkih umjetnika, ističući njihovu vezu sa orijentalnim nasljeđem, kaligrafskim izražajem i specifičnom estetikom oslonjenom na islamsku umjetnost i tradiciju. Njeni radovi svjedoče o kulturnom pluralizmu Crne Gore, ukazujući na isprepletenost različitih uticaja koji su oblikovali crnogorsku likovnu scenu, od venecijanskih uticaja na primorju, preko otomanske stilistike u Sandžaku, do mediteranskih i srednjoevropskih refleksija u umjetnosti Boke Kotorske i Skadarskog regiona. Njeno djelovanje pokazuje da umjetnost ne poznaje granice, već samo vizije, talenat i poruke koje nadilaze etničke, vjerske i kulturne razlike. Kroz svoj rad ostavila je neizbrisiv trag u afirmaciji manjinskih zajednica i njihovog doprinosa crnogorskoj umjetnosti, potvrđujući da istinski kulturni identitet jedne zemlje nije monolitna kategorija, već dinamičan, višeslojan mozaik u kojem svaki segment nosi neprocjenjivu vrijednost.

Njen rad nije ostao nezapažen – nagrađena je brojnim zahvalnicama i poveljama, koje svjedoče o njenom izuzetnom doprinosu očuvanju, promociji i valorizaciji umjetničkog i kulturnog nasljeđa. Među najznačajnijim priznanjima izdvajaju se: MiB Budve, Fondacija „Petar Lubarda”, Srednja likovna škola „Petar Lubarda”, ICOM Makedonije i Hercegnovski zimski salon. Svaka od ovih institucija prepoznala je njen neumorni angažman u istraživanju, kritici i muzeološkoj djelatnosti, potvrđujući njenu ulogu čuvarice crnogorske umjetničke baštine. Njena organizatorska i institucionalna uloga bila je podjednako impresivna – kao članica Predsjedništva Društva istoričara umjetnosti Jugoslavije (DIU) i sekretarka Društva istoričara umjetnosti Crne Gore, Zeković je postavila nove standarde u analizi, istraživanju i prezentaciji likovne umjetnosti. Bila je važni pokretač i zagovornik muzeoloških i galerijskih reformi, što je dodatno učvrstilo njen status jedne od vodećih teoretičarki umjetnosti na Balkanu. Posebno se ističe njen doprinos osnivanju Nacionalnog komiteta ICOM-a Crne Gore 2006. godine, čime je Crna Gora postala dio globalne mreže Međunarodnog savjeta muzeja. Njeno dugogodišnje članstvo u Bordu ICOM SEE (Međunarodnog komiteta muzeja za Jugoistočnu Evropu) omogućilo joj je da crnogorsku baštinu predstavi na međunarodnim forumima, pozicionirajući je kao važan segment evropskog kulturnog identiteta.

Njena saradnja sa organizacijom Cultural Heritage Without Borders (CHWB) za Jugozapadni Balkan bila je od važnog značaja za očuvanje kulturnog nasljeđa Crne Gore, posebno u segmentima konzervacije, restauracije i zaštite spomenika od zaborava. Ovaj angažman potvrđuje njenu sposobnost da povezuje naučnu, muzeološku i kulturnu praksu sa međunarodnim standardima, čime je crnogorska umjetnost postala vidljivija na globalnom nivou. Pored aktivnog djelovanja u međunarodnim organizacijama, Zekovićka je bila članica Odbora za arheologiju, etnologiju i istoriju umjetnosti Crnogorske akademije nauka i umjetnosti (CANU), gdje je svojim radom dala neizmjeran doprinos izučavanju kulturnog i likovnog nasljeđa Crne Gore. Danas je i članica Upravnog odbora Fondacije „Petar Lubarda”, čime nastavlja očuvanje i afirmaciju djela jednog od najvažnijih crnogorskih i jugoslovenskih slikara, kao i Odbora za istoriju umjetnosti CANU, đe aktivno učestvuje u istraživačkim i akademskim projektima. Kroz čitavu svoju karijeru, Zekovićka je bila neumorna vizionarka, predvodnica i inovator u oblasti muzeologije i istorije umjetnosti. Njena uloga nadilazi ,,obično” istraživanje – ona je podstrek i motivacija generacijama kustosa, istraživača i ljubitelja umjetnosti, žena koja je svojim radom, znanjem i posvećenošću oblikovala kulturni pejzaž Crne Gore i regiona.

U pjesmi Maje Anželou koja nosi naslov “Još uvijek se uzdižem” nalaze se stihovi ispunjeni snagom otpora i nepokolebljivosti žene koja se suprotstavlja nepravdi i potlačenosti. Ovi stihovi nose univerzalnu poruku hrabrosti i dostojanstva, što ih povezuje sa likom Ljiljane Zeković, žene koja je kroz svoj rad i djelovanje ostavlja snažan trag.

 Fragmenti pjesme “Još uvijek se uzdižem”:

“Možeš me upisati u istoriju

S tvojim gorkim, izvrnutim lažima,

Možeš gaziti po meni,

Ali još uvijek ću se, kao prašina, uzdići…”

“Iz koliba sramote istorije,

Uzdižem se

Iz prošlosti koja je zasnovana na boli,

Uzdižem se…”

“Noseći darove koje su mi dali moji pretci,

Ja sam san i nada robova.”

Baš kao što su stihovi Maje Anželou vapaj žene koja se ne da slomiti, tako je i Ljiljana Zeković kroz svoj rad i posvećenost simbol borbe, postojanosti i nepokolebljive snage.

Na kraju ću reći: Ponosna je Crna Gora i grad Cetinje što u svom krilu ima jednu i jedinstvenu Ljiljanu Zeković. Ona nije samo ime u muzeološkim analima, niti tek obična karika u lancu istoričara umjetnosti – ona je stub crnogorske kulturne misli, svjetionik koji osvjetljava put budućim generacijama istraživača, kustosa i umjetnika. Kroz decenije predanog rada, Ljiljana Zeković nije samo bilježila crnogorsku umjetnost – ona ju je oblikovala, tumačila i uzdigla na mjesto koje joj pripada u okviru šireg evropskog i mediteranskog kulturnog prostora. Njene kritike su opisi, i žive slike umjetničkog razvoja, njene izložbe nisu obični postavke, već vizuelne simfonije u kojima svako djelo govori svoju priču. Njeno ime nije samo zapisano u knjigama, već je utisnuto u tkivo crnogorske umjetnosti, u muzejske prostore u kojima ostavlja važan trag u kataloge i monografije koje su postale obavezna literatura za svakog ozbiljnog istraživača. Ona je čuvar tradicije, ali i vizionarka budućnosti, žena koja je svojim radom premostila epohe i spojila različite umjetničke izraze u harmoničnu cjelinu crnogorskog likovnog identiteta. Njeno ime ostaje među onima koji traju, ne samo u analima istorije umjetnosti, već i u srcima svih onih koji umjetnost doživljavaju kao način razumijevanja svijeta. Njena misija nije završena, jer dokle god postoji crnogorska umjetnost, postoji i njena riječ, njen kritički um i njena nepokolebljiva posvećenost ljepoti stvaranja.