KNJIŽEVNOST U SVIJET(L)U VJEŠTAČKE INTELIGENCIJE (Civilizacijsko kulturološka razmeđa – riječ ili broj?)

Piše: Željko Rutović

Rad analizira odnos i potencijalne generičke uticaje vještačke inteligencije na književnost i kreativno ontološku ulogu čovjeka. U tom duhu želimo kazati da je u sferi humanističke svijesti, umjetnosti i književnosti teško čovjeka svesti na algoritamski sistem podataka odnosno svesti ga na mašinu.

Iskustvo, riječ, doživljaj i osjećaj, intuitivnost i individualnu kreativnost teško je formalizovati u zadate okvire baza podataka kreiranih po modelu analize i profajlinga modelovane čitalačke publike. U ovim opozitima rad problematizuje odnos mašinizacije društva i čovjeka u okviru koga mašinski koncept protežira stereotipe kojima književna civilizacija inače oponira na način kako autorske kreativnosti tako i principa stvaralačke kritičke sumnje. Konačno, hibridizacija, robotizacija umreženog „pametnog“ društva viđenog na skali dobiti i neprekosnovenosti tržišta, jeste i biće konstantno polje napetosti svijeta mašinskog algoritma i čovjekove humanističke svijesti.

Kristijan Helbah kaže da je „Želja kibernetike još od kasnih 40-ih i ranih 50-ih godina prošlog vijeka da izgradi mašinu koja će biti reprezentacija ljudskog mozga, što je i do danas ostao isti cilj u razvoju vještačke inteligencije“. Tek na, strukturiranju našeg iskustva i svijeta koji nas okružuje u kiber prostoru umreženog razvoja informacija i na njima velikih baza podataka, formiran je jedan poseban, novi svijet i njemu pripadajuća kultura kao radikalan preobražaj ljudske vrijednosti, identiteta, pa i upitnosti svrhe mnogih djelatnosti čovjekovog života. U ovom duhu kazaćemo da naučnici koji procjenjuju rizike vještačke inteligencije, koja je po Collins Dictionery za 2023. proglašna riječju godine,  istu sve češće rangiraju ispred klimatskih promjena ili pandemije visoke smrtnosti. Vještačka inteligencija očito i ekspanzivno popstaje konkurentna u rješavanju mnogih problema, no istovremneno sa njenim razvojem raste i strah da li će takvi nad „ljudski umovi“ nadmašiti i zamijeniti ljudske.

Vještačka inteligencija i njoj prateća ideologija je potpuno nova paradigma života, svijeta, rada, kreacije, poslovnosti, doživljaja i konzumiranja stvarnosti, koja opet ubrzano, izmiče onoj ontološkoj tradicionalnoj stvarnosti. U sudaru dvaju stvarnosti sve više se oblikuje ta nova hibridna meta stvarnost u okviru koje poredak stvari djeluje na nelinearnim konceptima vremena i prostora.

U ovom duhu naravno da nije izuzeta književnost tj. uticaj algoritma na stvaralačko kreativne procese, te sledstveno tome i na ontologiju riječi, misli i idejnosti. Bazirana na imitativnosti, vještačka inteligencija svojom suštinom u ovom diskursu otvara široku paletu posledica koje iznova treba analizrati i držati fenomenološki i problemski otvorenim pitanjima post moderne civilizacije.

Džordž Er. Er Martin, autor „Igre prijestola“ zajedno sa još sedamnaest autora pokrenuo je tužbu protiv kreatora vještačke inteligencije CHAT GPDT, zbog sistemske masovne i intelektualne krađe. Obzirom da je internet sve više preplavljen elektronskim knjigama koje nije napisao čovjek, već mašina, te da se tržište obasipa hibridnim naslovima, američko udruženje autora pokrenulo je inicijativu izrade i usvajanja zakona koji bi Amazon i slične internetske mega korporacije obavezao da vidno označe knjige koje su proizvod a ne djelo.

Uostalom, odbranilac stvarnosti (rijaliti defender) jeste program koji razotkriva koju je knjigu pisao čovjek a koju mašina, kojeg primjera radi koristi američko ministarstvo odbrane , Microsoft i drugi, ali ne i Amazon. Ovim želimo reći da je ovaj odnos u kojem vještačka inteligencija posreduje invazivno i inkluzivno višeznačan, te shodno tome i posledičan  proces u kulturološkoj, ekonomskoj, sociološkoj, obrazovnoj, etičkoj i estetskoj ravni.

U transfigurativnom poretku-doživljaju svijeta u i oko sebe, čovjek premodelira i svoju kreativnost sa manjim ili većim intervencijama svijeta algoritama i velikih baza podataka. U tom duhu, on sve više svoje ontološko kreativno, ustupa bazičnosti tehnoloških proteza, koje od običnih pomagala ubrzanog svijeta, preferiraju u ne malom broju slučajeva biti centralni alat, do juče imaginacije neponovljive individualnosti.

Gubi li se i koliko riječ, usmena i pisana pod naletom svijeta vještačke inteligencije? Gubi li se i zašto antropološko –  estetska supstanca neponovljivosti čovjeka pod pritiskom svijeta mašina? Da li današnja homo – mašina sve više i dobrovoljno i pod pritiskom postaje ko – egzistirajuća stvarnost čovjeka i vještači inteligencije. Skriveni su i ne lako primjetni slojevi široke varijacije vještačke inteligencije koja prodire sintetičkim tekstom u književni tekst, njegove alate i metode. Granice svijeta ne – prepoznavanja kreiraju varku koja dijeli prirodu od njenog vještačkog podražaja, koja dijeli ideju od njene simulacije, i u krajnjem doživljaj od nametnutog generisanog mašinskog doživljaja koji se ne spoznaje čulima izvornosti, već tek refleksijom virtualteta u okviru kojeg možemo a ne moramo biti bića ontološkog suštavstva.

Svakako da je sve u svijetu vještačke inteligencije, pa naravno i sama književnost na kušnji. Naravno, neke stvari idu brže a neke sporije. Uostalom, svjedočimo li današnjem svojevrsnom ukidanju čovjeka – kraju čovjeka onakvog kakvog smo ga znali. Zamijeniti ga mašinom, kiborgom, obezličenom napravom, koja potiskuje čulnost, proizvodnost, kreativnost i misaonost, mističnost i imaginativnost, pretpostavlja se ciljem globalne tehnicizirane postmoderne.

Književnost je sam život u riječima, slikama i znacima. U ideji novog i drugačijeg. U ideji prepoznavanja iste. U poetskom dijelu i imuplsu čistog književnog doživljaja svijeta, znači pitamo se, da li pomoću vještačke inteligencije možemo doći do najboljih djelova i izraza sebe? Čovjek je očito i kao autor i kao čitalac u svojevrsnom razmeđu duše, bića i svijeta. Da li će Hajdegerov stav o premućstvu tehničkog doba koje će ubiti umjetnost biti zaista i naša ovovjekovna živuća stvarnost? Posledični diskurs nije svijet crno-bijelih slika u kojima žive odvojeni entiteti dvaju paradigmi, on je dijalektičan, fluidan, uglavnom antagonizirajući, nerijetko uslovljen, ali opet iz ljudskog iskustva otporan kao i identiteski samosvojan i nadasve ontološki prepoznatljiv, i književno i misaono.

Književnost se sa svojim bićem, svojim duhom, opire kulturi algoritma koja ne može biti supstitut ontologije i kulture misaonosti, te će tim povodom poznati japanski pisac Haruki Murakami reći da je „uvjeren da je ljudsko tradicionalno i sporo pisanje romana nadmoćno prema kompjuteru tako da ga vještačka inteligencija ne plaši ni najmanje“. Hiperubrzani svijet pametnih tehnologija i svijet vještačke inteligencije promoviše alate generičke strukture, kulture i disperzivnih moći (pre)oblikovanja teksta pomoću velikih baza podataka koje suptilno favorizuju moguće prostore mehaničkog kreiranja teksta. Takve moći su zavodljive, transformativne, podražavajuće i nadasve komercijalizovane. Brojni primjeri oblikovanja teksta pomoću upotrebe vještačke inteligencije, baziraju se na analizi, preferencijama i ukusu čitalačke publike, koja se znači pomoću velikih baza podataka analitički profiliše shodno njihovim interesovanjima.

Diobne linije ljudskog i mehaničkog izraza postaju zavodljive, otvorene, manipulativne što sumarno otvara prostor i dilemu u načinu percepcije teksta, njegovog tumačenja, doživljaja i iskustva. Znači, ovim hoćemo reći da je zona riječi – medijske, književne, administrativne, pod snažnim uticijem vještačke inteligencije, podjednako vidljive u jeziku a na taj način i sa uticajem na zamjenu ljudskog rada. Trougao – čovjek, kompjuter i vještačka inteligencija danas je suštinski test opstojnosti civilizacije riječi, čovjeka i duha, utemeljenih na humanom prirodnom iskustvu, podjednako ljudskog roda i rada, kao suštastva bića i njegovih neponovljivosti u identitetskom izrazu svakog umjetnika ponaosob. Svijet književnosti je svijet humanizma koji je nespojiv sa mašinom, njenim ustrojstvom, namjenama i sve očiglednijim namjerama konvergencije dva svijeta – analognog i digitalnog, mehaničkog i ljudskog, tradicionalnog i post modernog.

Odnos mašine prema čovjeku doživljenog kao mašina, u konačnom potire samu izvornost riječi i odnosa čovjek – čovjek, čovjeka i književnosti u simbiotičkom odnosu čula i intuitivnosti, te su takvi odnosi  neprevodivi na matematička pravila kombinovanja i njihovog prevođenja u tako kreirane „književne strukture teksta“. Znači, govoriti o književnosti, govoriti o čovjeku, u tom duhu znači govoriti o iskustvu, osjećaju, intuiciji doživljenog i proživljenog svijeta u i oko sebe. Čovjekov dar prepoznati te nijanse, fenomene, emocije kao izraze najšireg biološkog, sociološkog , antropološkog iskustva vjekovno tvore upečatljivost tog autorskog otiska i utiska, koji se ne može kompenzovati enciklopedijskim statističko algoritamskim zbirkama megapodataka koji se uparuju shodno profilaksi mogućeg, pasiviziranog, mašinski hipnotiziranog čovjeka.

Čovjek – književnik, svijet svojim iskustvom osjeća  a ne računa, izražava a ne podražava, piše a ne algoritamski umnožava hladni tekst. U konačnom, ubrzana dehumanizacija svijeta pomoću mašina dokida posljednje ostatke čovjekovog bića, pa se ne bez razloga književnost našla na udaru. „Izvještačiti“ književnost znači i dodatno obezličiti i „ukinuti“ čovjeka koji je inače u najvećem dijelu doživio svoj ontološki, izvorni kraj, što ne znači da je mašina dovela do kraja književnosti.

Zato biti u civilizaciji izvorno čulne književnosti, znači biti u svijetu koji humanizuje i govori o čovjeku na način prirodnosti a time i odbrane svijeta od kulture hibrida i mašina u kome je čovjek tek njihov nevoljni sluga.

Konačno, riječ kao živa, dinamična, melodična i jedinstvena, poslednja je odbrana i zaštita čulnosti tog čovjeka, te otuda ne čude svi „pametni programi“ kojom se čovjekova riječ želi anulirati, izmjestiti, transformisati, kako u nove pojmovne module tako i promjene koncepta smisla kao izraza sumnje i postojanja. Otuda posmatrajmo ovu fenomenologiju (i) u zoni narastajuće manipulacije i (zlo)upotrebe čovjeka kojim želi ovladati vještačka inteligencija, tj. preciznije njeni kreatori. Nije li čipovanje čovjeka i svekoliko kodiranje samo primjer primjera kojim se čovjek poništava te u tom cilju takvog narativa budućnosti u konačnom se želi transformisati i sama uloga i doživljaj književnog stvaralaštva, koje bez obzira na sve jače spoljne uticaje prevashodno počiva na čovjeku i njegovom izrazu, posebnosti i neponovljivosti jezika, imaginacije, misli i ideje.

“ODZIVI”, časopis za književnost, kulturu, umjetnost i nauku

JU Centar za kulturu ,,Vojislav Bulatović – Strunjo” Bijelo Polje