Baljević njim samim

Piše: Goran Sekulović

U odbrani crnogorskog kulturnog nasljeđa od velikosrpske asimilacije treba svuda ići pojedinačno i sa konkretnim primjerima. Uzmimo ”slučaj” prvog Crnogorca doktora filozofije Jovana Stefanovića Baljevića. Dr Ilija Marić, poznati i priznati istoričar srpske filozofije u svojoj knjizi ”U vrtu misli (Ogledi o srpskim filosofima i piscima)” iz 2020.g. piše i o Baljeviću. Tačno navodi da do sada od naučnika mimo filozofa koji su se bavili Baljevićem (istoričari i istoričari književnosti) nikoga nije interesovala njegova filozofija, a onda dodaje: ”Što se filosofa tiče, samo su njih dvojica (obojica su iz Crne Gore) do sada pisali o njemu. Jedan je bio zamoljen da sačini kraću recenziju Baljevićeve disertacije, a drugi je napisao monografiju o njemu rukovođen osnovnim pitanjem identiteta Crnogoraca i crnogorske nacije. Izlazi tako da nikoga do sada nije zanimao sam Baljević kao filosof.” Marić ne imenuje filosofe ”iz Crne Gore”.  Pisac recenzije je ugledni filozof, književnik, enciklopedista, bibliograf i leksikograf, pokojni prof. filozofije Nikola Racković (više puta pisao o Baljeviću, između ostalog i u svojoj knjizi ”Filozofska misao u Crnoj Gori”)  a pisac monografije je dr Goran Sekulović, akademik DANU, koja nosi naziv ”Trpeljivost – plata ljudskosti (O Jovanu Baljeviću, prvom Crnogorcu doktoru filozofije 1728-1769)” i objavljena 2015.g. u izdanju DANU (O Baljevićevom djelu se govori i u Sekulovićevoj knjizi ”Istorija crnogorske filozofije I tom-do kraja XX-og vijeka”, objavljenoj 2021.g. od strane Državnog arhiva Crne Gore sa Cetinja). S obzirom da je Baljević doktorirao na filozofskoj temi i da upravo o njoj pišu crnogorski filozofi Racković i Sekulović, odnosno kako precizira Marić, filosofi ”iz Crne Gore”, ostaje potpuno nejasna i nijednim argumentom potkrijepljena njegova tvrdnja ”da nikoga do sada nije zanimao sam Baljević kao filosof”!?

Marić iznosi i sasvim neutemeljenu tvrdnju da Baljević nije autor filosofske Disertacije već G. T. Caharije, Baljevićev mentor, tj. predsjedavajući komisije za odbranu Disertacije!? Uz sve ovo, on ”zapaža” i još nešto što ne stoji, tj. nema argumentovano utemeljenje. ”Zapazio sam da su moji prethodnici sasvim ignorisali univerzitetski kontekst u okviru kojeg je napisana i odbranjena razmatrana filosofska disertacija. Nije im bilo čudno da neko u to vreme dođe iz Crne Gore, gde je bilo vrlo malo pismenih a gotovo nimalo filosofski obrazovanih, i uspeva da napiše solidnu filosofsku raspravu u nemačkom univerzitetskom gradu. Takvo nešto ipak pretpostavlja filosofski dar.” Očigledno da dr Marić ne zapaža baš dobro. Moja monografija o Baljeviću, koju on spominje, sastoji se iz dva velika poglavlja: ”Baljević i Evropa” i ”Baljević i Crna Gora”. U prvom poglavlju se upravo govori o onome što po dr Mariću ”nedostaje” – tu su, između ostalog, i ovi temati: ”Intelektualna sredina i vrijeme u kojima Baljević piše Disertaciju”, ”Istorijski pregled evropskog konfesionalnog razvoja i Ilirikuma”, ”Baljević kao pionir moderne evropske teorije o ljudskim pravima i evropskog ujedinjenja suverenih nacionalnih država”, ”Deizam, teodiceja i duhovna i vjerska kretanja polovinom XVIII vijeka”, ”Moderna ideja o odvajanju crkve od države”, ”Baljevićeva filozofija i misao evropskog multikonfesionalizma”, ”Etničko i vjersko čišćenje i zločini protiv čovječnosti kao posljedica propagande vjere oružanim putem”, ”Baljević i Volter”, ”Baljević i Njegoš”, ”Baljevićeva Disertacija i tradicija ekumenizma u Crnoj Gori (Dukljansko-barske nadbiskupije i Crnogorske pravoslavne crkve)”, ”Baljevićevo mjesto u crnogorskoj filozofiji novijeg doba”…  A što se tiče ”dara”, sjećam se mog susreta sa čuvenim hrvatskim, jugoslovenskim i evropskim filozofom prof. dr Vanjom Sutlićem (”praxisovcem” prije pojave časopisa ”Praxis” i Korčulanske ljetnje škole, tumača i afirmatora onog najboljeg u evropskoj građanskoj filozofiji i prije početka jugoslovenske destaljinizacije i najboljeg poznavaoca Hajdegera u Jugoslaviji) i njegovih riječi da su ”Crnogorci vrlo daroviti za bavljenje filozofijom”.

No, nastavimo sa nepobitnim i provjerenim činjenicama, dakle, argumentima. Jovan Stefanov(ić) Baljević (Balević, Baleović, Balović, Bolević…), kako je njegovo prezime sve pisano i čitano (1728–1769), bio je višestruko zanimljiva ličnost: Crnogorac po slobodnom sopstvenom uvjerenju i iskazu, diplomirani filozof i pravnik, doktor filozofije, naučnik, poliglota, svestrano obrazovana ličnost, advokat, austrougarski državni službenik, ruski vojni oficir. Kao dijete iz Crne Gore preko Bosne stigao je u ondašnje kulturne centre Austro-Ugarske, Sremske Karlovce i Temišvar, koji je zbog arhitekture prozvan mali Beč, đe je završio niže i srednje obrazovanje. Studirao je i diplomirao na Filozofskom i Pravnom fakultetu, tj. na studijama filozofije i prava Univerziteta u njemačkom gradu Haleu, đe je odbranio i publikovao na latinskom doktorat iz filozofije 1752. godine. Baljević je doktorirao vrlo rano, naime, u svojoj 24-oj godini, poslije – kako je zapisao upravo G. T. Caharije – više od devet godina provedenih u učenju i studiranju na tadašnjem Kraljevskom Fridrihovom Univerzitetu u Haleu (današnjem Univerzitetu „Martin Luter”) i odmah nakon završetka Filozofskog i Pravnog fakulteta, što je, inače, bilo tada uobičajeno na evropskim univerzitetima. Poslije završetka studija i odbrane doktorata vratio se u Ugarsku i tokom 1753. g. radio kao notarius (advokat) i vojni ađutant, a u Sremskim Karlovcima kao sindikus (šef policije) i sekretar Karlovačkog magistrata (gradske uprave). Pošto nije htio da primi austrijsko državljanstvo ove dužnosti je obavljao kao honorarni izvršilac. Profesionalnu karijeru završio je u Rusiji kao oficir u činu kapetana i majora ruske vojske. U toku putovanja za Rusiju, u Beču je napisao jedan manji informativni i istoriografsko-geografsko-etnografski spis o Crnoj Gori na latinskom jeziku, od kojega su prilikom prevođenja nastala dva kratka rada na ruskom jeziku. Time je Baljević i zaokružio svoje spisateljsko-naučno djelo, doduše, obimom malo, ali za crnogorsku kulturu, filozofiju i istoriografiju veoma značajno.

Jovan Baljević je rodom sa Peleva Brijega iz crnogorskog brdskog plemena Bratonožića blizu Podgorice. Sam sebe je nazivao „Albano-Crnogorac iz Bratonožića” – ”Ovo kratko istoričesko-đeografsko opisanje napisah ja Jovan Stefanović Balević Albano-Crnogorac iz Bratonožića. U Petrogradu 29. junija 1757. god.” (napisao sam Baljević ispod teksta na ruskom jeziku ”Geografsko-istorijski opis Crne Gore” prevedenog sa istoimenog latinskog originala; faksimil Baljevićevog rukopisa i potpisa dat je u mojoj knjizi o njemu u izdanju DANU) – ili „Bratonožić-Albanac” kako je napisano na naslovnoj korici njegove disertacije u originalu na latinskom jeziku (faksimil i ovog njegovog domovinskog i otadžbinskog osjećanja porijekla i pripadništva, kao i naziva filozofske disertacije i imena kandidata takođe su dati u ovoj knjizi). Prvi je Crnogorac doktor filozofije. Kako je u disertaciji istakao, njome je htio da dokaže štetnost pokušaja da se nasilnim i oružanim putem mijenjaju pojedinačna vjerska uvjerenja.

Baljević je doktorirao 1752. g. odbranivši rad „Filozofska disertacija (rasprava) o širenju religije militantnim sredstvima” u njemačkom gradu Haleu, srcu protestantsko-reformatorskog pokreta i u to vrijeme veoma cijenjenom univerzitetskom centru učene, prosvijećene i civilizovane Evrope (učeći i studirajući prije toga, dakle, više od devet godina, od čega posljednje dvije godine na Pravnom fakultetu istog Univerziteta), kada je i objavljena istoimena knjiga na latinskom jeziku (Dissertatio philosophica de propagatione religionis armata). Skoro dva vijeka nije se ni znalo za ovaj značajan Baljevićev filozofski rad, da bi ga nauka tek u drugoj polovini dvadesetog vijeka uopšte i registrovala i uspjela da o njemu dobije osnovne informacije.

Konačno je 2002. g. povodom dvjestapedesetogodišnjice odbrane i publikovanja Baljevićevog doktorskog rada, sa kopije primjerka Disertacije koji se čuva u Biblioteci Martin Luter Univerziteta (nekada Kraljevskog Fridrihovog Univerziteta) u Haleu (postoji još samo jedan primjerak i on se nalazi u Nacionalnoj Biblioteci Austrije u Beču), tekst preveden sa latinskog jezika i odštampan u knjizi akademika dr Dušana J. Martinovića ”Dr Jovan Stefanović Baljević…” koju je publikovao podgorički ”DOB”, te na taj način postao dostupan stručnoj i široj laičkoj publici kao integralni dio crnogorske kulturne baštine. Baljević u Disertaciji pokazuje da ne dolazi toliko do izražaja izvrsnost religije koja je proširena putem rata, već da istinitost same religije više dolazi do izražaja ako se ona širi bez primjene spoljašnje sile. „Kad bi, dakle, sve religije svojim vjernicima propisivale onu normu – da svoju religiju, gdje god je moguće, šire silom i ognjem, zar bi igda ijedna religija, sve donde dok ih je više, mogla očekivati ma kakvo spokojstvo i sigurnost? Ne bi li se vazda trebalo pribojavati da joj neki drugi narod koji slijedi drugu vjeru ne objavi rat, ako bi dovoljan razlog za ratovanje bila već sama razlika u religijama? Ali, šta onda reći o religiji koja bi za nužne i neodvojive pratioce imali neprekidno ubijanje i najkrvavije pogrome? Ako bi, dakle, trebalo doći do vječnog mira, onda bi svi narodi imali da se okupe i donesu odluku koja je to religija istinska, pa da je, onda, svi skupa prigrle. Ali kako bi se to, doista, moglo ujediniti i na jedno svesti toliko različitih naroda koliko ih pod kapom nebeskom pristaje uz suprotna mnjenja – to se teško može uvidjeti.”

Baljevićeva odbrana i objavljivanje filozofskog doktorata je bio značajan događaj za crnogorsku i uopšte južnoslovensku i slovensku kulturu u cjelini. Srpski naučnik dr Andrija B. Stojković u svojoj knjizi „Počeci filosofije kod Srba”, objavljenoj 1970. g., pišući da je Baljević u Haleu štampao „svoju filosofsku raspravu o propagandi vere (1752)”, neutemeljeno tvrdi da je to prva filosofska disertacija u Srba. Stojković navodi i da je 1757. godine u Haleu Jovan Apostolović štampao svoju „Inauguralnu medicinsko-filosofsku disertaciju”. Jovan Apostolović je postao prvi Srbin doktor medicine, odbranivši disertaciju na latinskom jeziku – „O načinu kako duševni efekti utiču na čovečje telo”. Jovan Baljević, međutim, nije prvi, naravno, Srbin, već Crnogorac doktor filozofije, a prvi Srbin doktor filozofije je Sava Popović Tekelija (1761–1842), pravnik, kasnije trgovac, zadužbinar, dobrotvor, počasni predsjednik Matice srpske. On je doktorirao 1786. g. u Pešti (dakle, 34 godine nakon Baljevića), u svojoj 25. godini odmah nakon završetka Pravnog fakulteta (što je tada na evropskim univerzitetima, vidjeli smo i na primjeru Baljevića, bila uobičajna praksa), odbranivši doktorsku disertaciju pod naslovom „O uzroku i cilju postojanja države”, pisanu na latinskom jeziku, čiji je prevod na srpskom jeziku Matica srpska objavila 2009. g.

 Profesor na Univerzitetu u Haleu G. T. Caharije, kao predsjedavajući Baljevićevskog mentorskog tima, u ocjenama njegove Disertacije zapisao je da je on „doista prvi među hrišćanima grčkog obreda koji iznosi neko javno svjedočanstvo” o daljem akademskom usavršavanju, što znači da prije njega niko od pravoslavne populacije sa prostora Balkana nije doktorirao u Haleu, niti je na tamošnjem univerzitetu u tom dobu neko od onih koji su pripadali pravoslavnoj vjeri (pa, dakle, ni neko ko je bio Srbin) bio u prilici da odbrani doktorat iz neke grane nauke. S obzirom da ni na drugim evropskim univerzitetima nije bilo primjera da je 34 godine prije Tekelije, odnosno 1752. godine ili prije toga, neki Srbin doktorirao, jasni su razlozi zašto se Baljević proglašava za prvog Srbina doktora filozofije.

Neki srpski istraživači Tekeliju tretiraju i kao prvog Srbina koji je doktorirao prava i začetnika srpske pravne nauke, što nije neobično, budući da se u to vrijeme naučne discipline nijesu strogo razlikovale. Tekelija je diplomirao pravne nauke, baš kao i Baljević, mada je Baljević, što se vidi eksplicite iz naslovne stranice njegovog doktorskog rada pisanog u originalu na latinskom, studirao i diplomirao i filozofiju i pravo. Uz to, kod Baljevića je potpuno jasno i očigledno da je u pitanju doktorat iz čiste filozofije, jer je to precizno naglašeno i u samom naslovu njegove filozofske rasprave („Dissertatio philosophica”), iako u vrijeme kada je odbranio doktorat, nauka u cjelini gledano nije bila specijalizirana i izdijeljena na mnoge discipline i uža područja kao što je to u savremenosti slučaj. Naučnici i intelektualni stvaraoci su bili svestrani. Izučavali su i studirali uporedo i prirodne i društvene nauke kao i više jezika. Tako je bilo i sa Baljevićem koji je nesumnjivo bio erudita visokog ranga i enciklopedijski naučnik i mislilac. Takođe je jasno da je pripadao sloju najobrazovanijih ljudi Evrope njegovog doba.

Za razliku od Andrije Stojkovića, ruski naučnik Jurij V. Kostjašov ističe da je” Baljević bio prvi Crnogorac koji je odbranio doktorat iz oblasti filozofije”. Ova je tvrdnja sasvim na mjestu iz više razloga, iako je i prije Baljevića sa tla današnje državne teritorije Crne Gore bilo više doktora nauka, između ostalog i filozofije. Poznato je da je od kraja XV v. na raznim italijanskim univerzitetima to zvanje steklo više učenih Bokelja, koji su postajali i  profesori tamošnjih fakulteta. Baljević je, međutim, prvi doktor filozofije sa teritorije današnje Crne Gore koji se nacionalno lično iskazao i potpisao kao Crnogorac. Na ovaj način se i istorijski objektivno i dokumentovano potvrdio kao prvi Crnogorac doktor filozofije.