Četiri i po godine nakon smrti mitropolita Amfilohija Radovića Srpska pravoslavna crkva je dupliranjem titule mitropolita svojim velikodostojnicima sa sjedištem u Crnoj Gori okončala rasturanje ostavštine nekadašnjeg Mitropolita i uklonila posljednje preostalo obilježje subjektiviteta i različitosti crkve u Crnoj Gori i potvrđujući time i djelom da je ona zapravo Crkva države Srbije.

Dodjelom titule mitropolita episkopu Budimljanskio-nikšićkom Metodiju Ostojiću, bez obzira je li razlog politički, samo tehnički ili neki treći, Crna Gora se našla prvi put u situaciji da unutar jedne crkve ima na svojoj teritoriji sjedište dva mitropolita, a na dijelu teritorije djeluje i treći mitropolit čije je sjedište u Srbiji.

Da apsurd bude veći upravo je Amfilohije (Radović) bio taj koji je 2000. godine predložio osnivanje Budimljansko-nikšićke eparhije, na čijem je čelu danas drugi mitropolit sa sjedištem u Crnoj Gori.

„Na predlog Mitropolita Amfilohija, Sveti Arhijerejski Sabor SPC obnovio je (2000) drevnu svetosavsku Eparhiju budimljansku (za vrijeme knjaza i kralja Nikole (1879) zvala se Zahumsko-raška, a poslije Drugog svjetskog rata (1947–1956) Budimljansko-polimska, pod nazivom Eparhija budimljansko-nikšićka na čelu sa Episkopom Joanikijem Mićovićem“, navedeno je u biografiji miitropolita Amfilohija Radovića na Internet portalu Mitrpolije crnogorsko-primorske.

Budimljansko-nikšićka eparhija time je postigla rekord – u manje od četvrt vijeka prošla je put od osnivanja do stanja da njom rukovodi najviši crkveni velikodostojnik ne računajući patrijarha.

Crkva Srbije ovim činom završava proces centralizacije odnosno oduzimanja bilo kakve osobenosti Crnoj Gori i Crkvi u Crnoj Gori. Ta osobenost, pokazaće se dalje u tekstu, ni do sada nije bila formalno utemeljena u crkvenim propisima, ali se zbog pozicije mitropolita Amfilohija Radovića unutar Crkve Srbije i vjerovatno razloga nespremnosti na rizik koji bi centralizacija nosila, takvo stanje tolerisano. To vrijeme je prošlo.

Amfilohije i različitost Crkve u Crnoj Gori

Kakav god da je bio Amfilohije Radović, nesporno je da je unutar Crkve Srbije isposlovao maksimalnu moguću autonomiju crkve u Crnoj Gori.

Insistirao je da se Crkva u Crnoj Gori ne naziva „Srpskom pravoslavnom crkvom“ već Pravoslavnom crkvom, odnosno da se izostavlja pridjev „srpska“. Takav je bio i pečat Mitropolije.

O tome je i Amfilohije lično govorio 2008. U intervjuu Tanji Pavićević za Vijesti, objavljenom 27. maja 2008, na pitanje zašto Mitropolija insistira da se iz njenog naziva izbaci prefiks srpska kazao je: „Uvijek je bila pravoslavna Mitropolija. To dokazuju pečati, da ne idemo dalje od 1918. godine, na kojima je pisalo Pravoslavna Mitropolija crnogorsko-primorska. Tu nije bilo nikakve promjene, niti je bilo potrebe za njom.“

Puna titula Amfilohija Radovića, koju je navodio nakon 2006. je: „Pravoslavni arhiepiskop cetinjski, Mitropolit crnogorsko-primorski i skenderijski, i egzarh pećkoga trona“.

Još za života unutar Crkve Srbije nerado ne navođen posljednji dio titule „egzarh pećkoga trona“ koji postoji od 1750. Čak su se povremeno od 2005. pojavljivale u javnosti Srbije tvrdnje da je riječ o „lažnoj“ tituli kojom se Amfilohije Radović „samoproglasio“. I u svakodnevnoj komunikaciji baš kao i u zvaničnoj korepsondenciji taj dio titule je izostavljan.

Takođe, nikad nije razjašnjeno kada i kako je Amfilohije Radović stekao titulu arhiepiskopa. Ta titula je prvi put pomenuta 2004. kada je beogradski NIN objavio da SPC prvi put ima dva arhiepiskopa te da za to nije bilo zvaničnog obavještenja. Od juna 2006. Amfilohije Radović i Mitropolija crnogorsko-primorska tu su titulu koristili. Kao što je Mitropolija koristila i koristi i danas za sebe samu naziv „Mitropolija“.

Ni za ovaj naziv nema pravnog utemeljenja u crkvenim pravnim aktima. Za Crkvu Srbije Mitropolija crnogorsko-primorska je – eparhija. Isto kao i Budimljansko nikšićka. Za sada joj se dopušta da se naziva Mitropolijom kao što se Amfilohiju dopuštalo da se naziva arhiepiskopom.

Na pitanje o toj tituli mitropolit Amfilohije je u pomenutom intervjuu Vijestima 2008. kazao: „To je izraz poštovanja Arhijerejskog sabora SPC prema stolici velikih crnogorskih mitropolita. Oni su imali titule arhiepiskopa i egzarha sveštenoga trona pećkoga. Titule su obnovljene za vrijeme mitropolita Amfilohija, ali ne zbog ljubavi mitropolita prema titulama, nego zbog poštovanja prema Crnoj Gori“.

Titula arhiepiskopa, počasna, a ne suštinska, kako god da je stečena, povučena je po smrti Amfilohija Radovića. Već tada je rečeno da njegov nasljednik na čelu Mitropolije, ko god to bio, neće nositi tu titulu.

Sljedeći korak je bio ukidanje Episkopskog savjeta. Riječ je o savjetodavnom tijelu koje je obrazovano 2006. od arhijereja četiri eparhije Crkve Srbije koje djeluju na teritoriji Crne Gore. Na čelu je bio mitropolit Amfilohije Radović. Ukinut je krajem maja 2021. istovremeno s formalnim ukidanjem počasne titule arhiepiskopa mitropolitu cetinjskom i onog Amfilohijevog naziva „Pravoslavna mitropolija“ u kojoj niđe nema pridjeva „srpska“.

Po Amfilohijevoj smrti, a pogotovo po ustoličenju novog mitropolita, Amfilohijevi bliski saradnici raspoređeni su na druge dužnosti, daleko od centra Mitropolije.

Konačno, maja 2025. vladika Budimljansko-nikšićke eparhije je unaprijeđen u mitropolita, čime je čelnik Mitropolije crnogorsko-primorske prvi put izjednačen u zvanju s još jednim vladikom čije je sjedište u Crnoj Gori.

Srpska pravoslavna crkva se ovim aktima dovela u situaciju da sama, onim što čini i na formalnom planu, bude tretirana kao crkva države Srbije.

Posljednji Amfilohijev pokušaj u Beogradu

Amfilohije Radović jednom je 11. novembra 2008, u vrijeme bolesti patrijarha Pavla Stojčevića, po, direktnom nalogu Patrijarha, kao najstariji član Sinoda predsjedao jednom od sjednica Svetog arhijerejskog sabora. Tada je, po svjedočenju vladike Grigorija Durića bilo riječi o ome da patrijarh Pavle bude proglašen ozbiljno bolesnim da bi mogao nastaviti da obavlja dužnost, i da počnu aktivnosti na izboru novog patrijarha. Najviše šanse se davalo Amfilohiju Radoviću. Neke vladike su osporavale Patrijarhov potpis odnosno dovodile u sumnju da je on zaista odabrao i ovlastio Amfilohija Radovića da predsjedava sjednicom. U gunguli oko nepostojanja dogovora o dnevnom redu i o autentičnosti ovlašćenja, Amfilohije Radović je prekinuo sjednicu riječima: „Pošto vidimo da većina nije za usvajanje molbe Njegove Svetosti, neka naša odluka bude da umolimo Njegovu Svetost da i dalje ostane na čelu SPC“.

Patrijarh je ostao do smrti Pavle Stojčević, a Amfilohije Radović je izgubio dotadašnji status unutar SPC. Sljedeći patrijarh, Irinej Gavrilović, jednom će kasnije, na pitanje novinara o tome je li nadređen Amfilohiju odgovoriti „djelimično“, a na pitanje zašto mu dozvoljava „satanizuje Aleksandra Vučića“ odgovorio da Amfilohije „pripada drugoj državi“. „On je Crnogorac“, kazao je tada Irinej Gavrilović.

Kakav god da je bio Amfilohije Radović, bio je i unutar Crkve Srbije jaka ličnost da mu se najmanje morala tolerisati politika kojom je isticao određenu posebnost crkve u Crnoj Gori premda ta posebnost nije bila suštinska. Nakon njegove smrti krenulo se u akciju centralizacije i uklanjanja svakog oblika posebnosti crkve u Crnoj Gori – od izjednačavanja Mitropolije sa svakom drugom eparhijom, zaključno sa prošlonedeljnom odlukom na osnovu koje u Crnoj Gori stoluju dva srpska mitropolita.

Standard