Dio kulturnog nasljeđa nepovratno izgubljen

Iz knjige ,,Pravoslavni manastiri u Crnoj Gori“, autora Tatjane Pejović i Aleksandra Čilikova

Iako je veliki dio kulturnog nasljeđa nepovratno izgubljen, ono što je sačuvano u manastirima Crne Gore, zaslugom mudrih i hrabrih igumana i monaha, ima neprocjenjivu vrijednost. Prilikom približavanja opasnosti, u cilju spašavanja dragocjenosti dovijali su se na razne načine.

Sklanjali su ih u specijalne skrivnice, kao u Pivi, zakopavali ih po pećinama ili nosili sa sobom u zbjegove. U metežima nemirnih vremena nekima se gubi svaki trag, kao što se dogodilo sa riznicom manastira Dobrilovine. Sličnu sudbinu doživjele su dragocjenosti Bogorodičinog manastira, koje je Đurađ Crnojević privremeno odnio sa sobom u Mletke, 1496. godine, ostavljajući oporukom amanet supruzi Jelisaveti da ih vrati manastiru Sv. Marije na Cetinju. Testament Đurđa Crnojevića, osim što je dirljivi oproštaj i književno zanimljivo štivo, predstavlja istovremeno i inventar iz kojeg se tačno vide vrste obrednih predmeta kojima su raspolagali srednjovjekovni manastiri.

U ratnim metežima i požarima najviše su bili ugroženi predmeti sačinjeni od materijala organskog porijekla – ikone, knjige i tekstil. O stradanjima riznica i biblioteka sačuvana su potresna kazivanja. U požaru, koji je zadesio Savinu 1807. godine, zapisano je: “…Sve to izgore i u pepeo se pretvori mnoga zlatotkana odjejanija crkovna, krsti okovani, knjige od velike važnosti, mnoga srebrna kandila…“ Kada su Francuzi srušili crkvu Sv. Nikole u Praskvici 1813. godine, uništili su veliki dio manastirske biblioteke. O ovom događaju Stefan Mitrov Ljubiša bilježi: “vojska manastiru svakojaku štetu nanese…knjige starinske podera…Teško je vjerovati, ali je cijela istina bila da su se po putu od manastira do Budve rasprosuti listovi crkovnih knjiga viđali“. Požar je zahvatio Trojicu Pljevaljsku 1859. godine, kada su za dva sata izgorjele sve manastirske ćelije, a i sama crkva je bila ugrožena. Spašena je biblioteka, ali je vatra progutala “mnoge ikone, kao i templo (ikonostas) nagorjelo“. Kao što se može zaključiti, najdramatičniju sudbinu imala je ipak knjiga, posebno u burnim vremenima oslobodilačkih ratova u drugoj polovini 19. vijeka. Gorjela je na lomačama bezumlja, otuđivana na razne načine. Često nijesu pomagale opomene prepisivača u zapisima na knjigama u kojima mole čitaoce da oproste za nenamjerne greške, a ljuto kunu ako se ko usudi da ih otme iz mjesta nastanka. Mnogi primjerci su završili u velikim svjetskim bibliotekama i tako su barem sačuvani za naučnu javnost. Poznato je da je Giljferding, ruski konzul u Bosni, odnio iz zapustjele Dovolje knjiga “…što je mogao ponijeti (osobito pisane na koži) ali još mnogo da ih je ostalo…“ Nakon Giljferdingove posjete Dovolja je srušena.

Vuk Karadžić je dolazio do starih knjiga iz Crne Gore i Hercegovine preko svog saradnika Vuka Popovića, nadomještajući ih novim ruskim izdanjima. U kakvom su se stanju knjige najčešće nalazile, Popović slikovito kaže: “bez repa i bez glave, baš prave rutine ili kupusnjače“. Kako je bio složen i neizvjestan put knjige vidi se iz sudbine trinaest knjiga Cetinjskog manastira, koje su se, poslije pohare Mahmut-paše Bušatlije 1785. godine, obrele u Skadru. Otkupio ih je jedan hrišćanin, ostavljajući o tome iscrpan zapis. Da su, sticajem surovih istorijskih okolnosti, stradale i od samih Crnogoraca govori Njegoš u predgovoru Šćepana Malog, gdje kaže: “Dokumenata slabo se kod nas nalazi, jerbo po nedostatku hartije često puta i listovi svetih knjiga za fišeke su se upotrebljavali.”

Veliki manastirski centri, koje su zaobišla ratna razaranja, odigrali su još jednu važnu kulturnu misiju. Pored toga što su sačuvali svoje riznice, prikupljali su predmete i sa prostora koji im je gravitirao, naročito iz zapustjelih ili ugroženih manastira. Sticajem istorijskih okolnosti, u Savini se čuvaju dragocjenosti iz Mileševe, Banje i hercegovačkog Tvrdoša; u Nikoljcu iz Ravne Rijeke – Majstorovine i Dobrilovine; a u Cetinjskom manastiru iz Pive i Stanjevića.

Ono što karakteriše sve manastire u Crnoj Gori, bez obzira na vrijeme nastanka, jeste promišljeno odabrana lokacija. Podizani su na mjestima pogodnim za duhovni život i meditaciju. Birani su skroviti, osunčani proplanci, zaklonjeni od hladnih vjetrova, smješteni u rječnim dolinama, u blizini morske obale, na ostrvcima jezera. Ovim pogodnostima pridruživao se još jedan osnovni preduslov, postojanje žive vode. Računalo se i na druge prednosti, koje su omogućivale vođenje manastirske ekonomije. Zavisno od klimatskih uslova i položaja, manastiri su posjedovali livade, šume, njive, voćnjake, maslinjake, pčelinjake i vodenice. Svojevremeno se do njih dolazilo teško pristupačnim stazama i ta svjesno odabrana zabitost bila je, istovremeno, i odbrana od neprijatelja. U slučajevima gdje sâm položaj nije pružao dovoljnu zaštitu, imamo pojavu naglašenog odbrambenog karaktera kompleksa. Podostrog, Stanjevići i minijaturni manastir Vavedenja Bogorodice na ostrvu Žanjice, pored masivnih zidova sa utvrđenim kapijama, imaju i odbrambene ugaone kule.

Prvobitna idilična manastirska okruženja današnje vrijeme je često surovo degradiralo probijanjem modernih saobraćajnica, urbanim rastom i drugim djelatnostima savremenog življenja. Nekada su se maslinjaci Praskvice pružali do morske obale, Savina se nije mogla vidjeti od guste šume, zaleđe Morače čuvale su okomite kamene litice. S druge strane, na malom prostoru Crne Gore, da bi se zadovoljile potrebe za električnom energijom, u tri zadnje decenije 20. vijeka izmještena su tri manastira, ustupajući prostor za vode akumulacionih jezera. Kosijerevo, Piva i Dubočica iščupani su iz romantičnih rječnih dolina na nove lokacije, bezvodne i, najčešće, bez čari. Iako osiromašeni, u smislu narušavanja izvorne harmonije sa prirodom, manastiri su, uglavnom, zadržali osnovne kvalitete neposrednog kruženja koji i dalje impresioniraju.

Vjekovi crnogorske istorije

Kulturno-istorijsko i duhovno nasljeđe sačuvano u pravoslavnim manastirima Crne Gore obuhvata skoro devet vjekova njene istorije i prostorno pokriva sve oblasti, od primorja do krajnjeg sjevera. U arhitekturi, slikarstvu, primijenjenoj umjetnosti, prepisivačkoj i štamparskoj djelatnosti koja se u njima odvijala, ostvareni su značajni dometi koji na dostojan način stavljaju Crnu Goru u kulturni kontekst Jugoistočne Evrope. U knjizi ,,Pravoslavni manastiri u Crnoj Gori“ sabrane su najvažnije informacije o 50 pravoslavnih manastira, koje ćemo, najvećim dijelom, predstaviti javnosti Crne Gore.